en-us-Η εξέλιξη της τεχνικής του Kολάζ μέσω των καλλιτεχνικών ρευμάτων του 20ού αιώνα έως σήμερα[1]

της Βασιλικής Β. Παππά*

vpappa@cultmagz.com

Από τις αρχές του 20ου αιώνα έως σήμερα, το Κολάζ δημιούργησε μια νέα άποψη για την ζωγραφική και θεωρείται, μέρος της ιστορίας της παγκόσμιας τέχνης. Η λέξη κολάζ προέρχεται από την γαλλική λέξη coller που σημαίνει "κολλάω". Πρόκειται για μια καλλιτεχνική δημιουργία η οποία δημιουργείται από κομμάτια υφάσματος, χαρτιού αλλά και από άλλα υλικά κολλημένα μεταξύ τους. Οι ρίζες αυτής της τεχνικής μάς μεταφέρουν πίσω αρκετές εκατονταετίες. Για παράδειγμα τεχνικές collage χρησιμοποιούνται περίπου το 200 π.Χ. στην Κίνα, την εποχή της ανακάλυψης του χαρτιού αλλά και πολύ αργότερα, μετά τον 10ο αιώνα. Η τεχνική όπως τη γνωρίζουμε σήμερα χρονολογείται στις αρχές του 20ού αιώνα και θεωρείται ότι εφευρέθηκε από τον Georges Braque (εικ.1) το 1910 αν και περίπου την ίδια περίοδο, την άνοιξη του 1912 ο Picasso στο έργο του Still Life with Chair Caning, (εικ.2) αντί να ζωγραφίσει το πλέγμα της καρέκλας, κόβει ένα κομμάτι μουσαμά τυπωμένο με το μοτίβο ενός πλέγματος και το κολλά στο έργο του. Από το 1912 και οι δυο καλλιτέχνες συστηματικά χρησιμοποιούν αυτή την τεχνική κάνοντας το κολάζ χαρακτηριστική τεχνική του συνθετικού κυβισμού.

Η περίοδος του κυβισμού στα έργα των δύο καλλιτεχνών χαρακτηρίζεται από την εξεύρεση νέων τρόπων για τη δημιουργία πίνακα ζωγραφικής. Έτσι, θέλοντας να δώσουν ζωντάνια στα έργα τους, αρχίζουν να χρησιμοποιούν στα έργα τους αποκόμματα εφημερίδων, ετικετών από φιάλες, έντυπα υλικά αλλά και πολλά άχρηστα αντικείμενα. Πάνω όμως απ' όλες τις τεχνικές αναλύσεις βρίσκεται η επιθυμία των ζωγράφων για κατάργηση των μέχρι τότε ορίων και στερεοτύπων και για επαφή της τέχνης με τη ζωή και την καθημερινότητα.

Ρωσική Τέχνη και Κολάζ

Η Επανάσταση των Μπολσεβίκων το 1917 και η ανατροπή του τσαρικού καθεστώτος από το Lenin, «εκτινάσσει» τη Σοβιετική Ένωση προς τον 20ο αιώνα και τη βιομηχανική κοινωνία. Οι καλλιτέχνες της Ρωσικής Πρωτοπορίας, αγκαλιάζουν τις ριζοσπαστικές αλλαγές, διακοσμούν δρόμους και πλατείες, διακηρύσσουν και εξυμνούν την Επανάσταση, θέτοντας στην υπηρεσία της προπαγάνδας τις εικαστικές τους δεξιότητες. Οι πόλεις αρχίζουν να μοιάζουν με μεγάλα έργα κολάζ, με χιλιάδες τεραστίων διαστάσεων φωτογραφίες, σλόγκαν και προπαγανδιστικά banners. Το νέο εικονιστικό μέσο που χρησιμοποιείται εκείνη την εποχή και καθορίζει την πορεία της τέχνης της προπαγάνδας είναι το φωτομοντάζ. Ο Gustav Klucis (εικ. 3) δημιουργούσε ύμνους προς το σοβιετικό έθνος, έργα που θα μείνουν κλασικά ως προς τον τρόπο σύνθεσης και τη χρήση των κεφαλαίων γραμμάτων σε συνθήματα και επιγραφές, αλλά παράλληλα και ως επιρροές σε μετέπειτα αφίσες.

Dada

Το κίνημα "Dada" ξεσπά σε Αμερική και Ευρώπη το 1916. Μια από τις μεγάλες εικαστικές επαναστάσεις απέναντι στα ήθη και τους θεσμούς μιας κοινωνίας που θεωρείται παρακμιακή. Οι περισσότεροι ντανταϊστές ζωγράφοι ασχολούνται με το κολάζ και το φωτομοντάζ, όπως στο Βερολίνο, ο Johannes Baader (εικ.4) και η Hannah Hoch, την οποία συνεπαίρνει η σχέση του φωτομοντάζ με την κοινωνική κριτική και, από το 1919 και εξής, το χρησιμοποιεί σαν ένα «παραμορφωτικό καθρέφτη» μπροστά στο πρόσωπο των μεταπολεμικών χρόνων. Στο Ανόβερο, την ίδια εποχή, δρα ένας από τους σημαντικότερους ντανταϊστές δημιουργούς κολάζ και assemblages, ο Kurt Schwitters. Τα κολάζ του αποτελούνται από ποικίλα υλικά και σε πολλές περιπτώσεις λειτουργούν ως προσχέδια για μεγαλύτερα και πιο ανάγλυφα έργα του, τα Merzbild.

Υπερρεαλισμός και Κολάζ

Ένας από τους κυριότερους εκπροσώπους του ήταν ο Max Ernst, ο οποίος «αντί να παρουσιάζει τα επικολλημένα χαρτιά ως ξεχωριστά πάνω στη ζωγραφική επιφάνεια, δημιουργεί μέσα από αυτά μια ενιαία, χωρίς «ραφές» εικόνα και τα αναγνωρίζει ως μια αδιάσπαστη οντότητα πάνω στο ζωγραφικό πεδίο». Το όνειρο, η αναζήτηση του τυχαίου, η προβολή των υποκειμενικών φαντασιώσεων και η αποθέωση της δύναμης του ερωτικού ενστίκτου αποτελούν τα βασικά «όπλα» του Σουρεαλισμού και τα κύρια στοιχεία των κολάζ.

To 1952 o Henri Matisse (εικ. 5) χρησιμοποιεί κομμένα χαρτιά στα λεγόμενα «μπλε γυμνά», που συνοψίζουν τα χαρακτηριστικά της ζωγραφικής του, με τις γυναικείες μορφές και τις γλυπτικές καταβολές τους, τη φωτεινότητα του μπλε χρώματος και την έντονη διακοσμητικότητά τους. Στα κολάζ του ο Matisse ανακαλύπτει έναν τρόπο περιορισμού της φόρμας στα πιο ουσιώδη. Η τεχνική του επηρεάζει πολλούς καλλιτέχνες σε Ευρώπη και Αμερική, όπως τους Yves Klein, Robert Motherwell και Ellsworth Kelly, κυρίως ως προς την επεξεργασία του μονόχρωμου πεδίου και τη χρήση μεγάλων επιφανειών.

Pop Art και Κολάζ

Η βάση της εικονογραφίας των καλλιτεχνών της Pop Art είναι αφίσες, κόμικς, αγγελίες από εφημερίδες, διαφημίσεις, περιοδικά, κινηματογραφικές ταινίες και η τηλεόραση. Καλλιτέχνες όπως οι Andy Warhol, (εικ.6) Roy Lichtenstein, Claes Oldenburg, James Rosenquist και Tom Wesselman, κάνουν χρήση των μαζικών προϊόντων της λεγόμενης λαϊκής κουλτούρας. Το κοινότοπο ανάγεται σε υψηλή τέχνη. Καθημερινά καταναλωτικά προϊόντα - κονσέρβες σούπας αλλά και αστέρες του κινηματογράφου και της μουσικής όπως η Marilyn Monroe και o Elvis Presley - μετατρέπονται σε «λατρευτικές» εικόνες της εποχής.

Νεορεαλισμός και Decollge

Ο Νεορεαλισμός θεμελιώνεται από το Γάλλο κριτικό της τέχνης Pierre Restany ενώ η ομάδα συγκροτείται επίσημα στις 27 Οκτωβρίου του 1960 και περιλαμβάνει τους Yves Klein, (εικ. 7) Francois Dufrene, Raymond Hains, Jacques de la Villegle, Mimmo Rotella, Arman, Cesar, τη Niki De Saint- Phalle κ.ά. Το βιομηχανικό αντικείμενο, επιλεγμένο από τον καλλιτέχνη εκτίθεται πλέον ως έργο τέχνης. Το αντικείμενο δεν στέκεται ως μοναδικό γλυπτό, αλλά σε συνδυασμό με άλλα, διηγείται ιστορίες καθημερινότητας και μαρτυρεί τις αξίες των σύγχρονων υλιστικών κοινωνιών.

Το αντικείμενο λοιπόν των Νέων Ρεαλιστών βρίσκει το δισδιάστατο αντίστοιχό του, στο décollage. (εικ. 8) Ο όρος χρησιμοποιείται για να καθορίσει την αντίθετη διαδικασία σε σχέση με το κολάζ και το papier collé, δηλαδή την αποκόλληση αντί της επικόλλησης. Κοινό χαρακτηριστικό των καλλιτεχνών είναι η εμμονή στις σκισμένες και σε αλλεπάλληλα στρώματα κολλημένες αφίσες στους δρόμους και η μεταφορά τους πάνω στο μουσαμά ως μια προσπάθεια ανάπλασης του πραγματικού κόσμου.

Κλείνοντας, μπορούμε να πούμε ότι το κολάζ πλέον θεωρείται μέρος της ιστορίας της παγκόσμιας τέχνης. Ο ζωγράφος επεμβαίνει αποφασιστικά και ρηξικέλευθα στη ζωγραφική επιφάνεια και ταυτόχρονα υπερβαίνει τα όρια του τελάρου, των παραδοσιακών υλικών και υλών και των κατεστημένων αξιών.

*Η Βασιλική Β. Παππά είναι Msc, MA Θεολόγος - Σύμβουλος Σχολικού Επαγγελματικού Προσανατολισμού του ΚΕΣΥΠ Ηγουμενίτσας.

[1] Το άρθρο προέρχεται από εργασία που εκπονήθηκε στο πλαίσιο του μαθήματος «Σύνθεση και αισθητική της Φωτογραφίας», με επιβλέπουσα καθηγήτρια την Αντιγόνη Βλάχου, στο Τμήμα «Τέχνη Φωτογραφίας» του ΔΙΕΚ Ηγουμενίτσας. 

Ενδεικτική Βιβλιογραφία:

Α. Βουτσά, Η Τεχνική του Collage, 

https://www.artmag.gr/articles/art-articles/about-art/item/6409-i-texniki-toy-collage

Θ. Μάρκογλου, Τεμαχίζοντας αυτό που ήδη γνωρίζουμε και φτιάχνοντας το καινούριο,

www.greekstatemuseum.com/kmst/.../ΚΕΙΜΕΝΟ%20ΘΟΔΩΡΗ%20ΜΑΡΚΟΓΛΟΥ.d..

https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%9A%CE%BF%CE%BB%CE%BB%CE%AC%CE%B6

https://drawlesson.wordpress.com/2012/12/09/%CE%AC%CF%83%CE%BA%CE%B7%CF%83%CE%B7-%CE%B7-%CE%BD%CE%AD%CE%B1-%CF%8C%CF%88%CE%B7-%CF%84%CE%BF%CF%85-%CE%BF%CE%B9%CE%BA%CE%B5%CE%AF%CE%BF%CF%85-collage-%CE%B2-%CE%B5%CE%BE-11-12/

https://1lyk-arsak-ekalis.att.sch.gr/wp-content/uploads/2014/07/Project_collage...-%CE%9F%CE%BC%CE%AC%CE%B4%CE%B1-%CE%B7-%CE%99%CF%83%CF%84%CE%BF%CF%81%CE%AF%CE%B1-%CF%84%CE%BF%CF%85-%CE%9A%CE%BF%CE%BB%CE%AC%CE%B6-%CE%91%CE%9D%CE%91%CE%9D%CE%95%CE%A9%CE%9C%CE%95%CE%9D%CE%97.pdf

https://ebooks.edu.gr/modules/ebook/show.php/DSGYM-C115/540/3555,14588