en-us-Οι πεποιθήσεις και ο ρόλος τους στην εδραίωση της χαμηλής ανοχής στη ματαίωση. Η Συμβολή της Rational-Emotive Behavior Therapy (REBT)

των Βασιλικής Ματιάκη - Δέσποινας Εκιζίδου*

Συναίσθημα και πεποιθήσεις

Η αιτία των συναισθημάτων μας είναι οι πεποιθήσεις μας. Αυτά δηλαδή που πιστεύουμε για οτιδήποτε συμβαίνει στη ζωή μας, δημιουργούν τα συναισθήματά μας. Αντικειμενικά υπάρχει μια πραγματικότητα, που περνάει σε μας μέσα από τις αισθήσεις μας, τα αυτιά και τα μάτια μας. Ο καθένας όμως από εμάς ερμηνεύει διαφορετικά αυτήν την εξωτερική πραγματικότητα, την οποία και θα ονομάσουμε «ερέθισμα». Όταν λοιπόν το ερέθισμα φθάσει στον δικό μας νου, περνάει από το δικό μας φίλτρο πεποιθήσεων, που έχει δημιουργηθεί από ό,τι έχουμε βιώσει μέχρι σήμερα στη ζωή μας, από το τι πιστεύουμε για κάθε θέμα κ.λπ. Έτσι, λοιπόν, ο καθένας από μας ερμηνεύει με τον δικό του τρόπο τα ερεθίσματα.

Για κάθε γεγονός, που συμβαίνει στη ζωή μας τα συναισθήματά μας είναι ανάλογα με τις πεποιθήσεις που έχουμε. Δεν είναι το εξωτερικό γεγονός που δημιουργεί την εσωτερική μας πραγματικότητα. Το εξωτερικό γεγονός είναι μόνο ένα ερέθισμα, που περνάει μέσα από το φίλτρο των πεποιθήσεών μας και στη συνέχεια ο νους μέσα από αυτό το φίλτρο ερμηνεύει το ερέθισμα και το κρίνει σαν καλό, κακό, ασφαλές, επικίνδυνο, ωραίο, άσχημο, απαράδεκτο, παραδεκτό κ.λπ. Κάθε άνθρωπος, τελικά, ερμηνεύει τα γεγονότα και τις καταστάσεις γύρω του ανάλογα με τις πεποιθήσεις του και δημιουργεί τον προσωπικό του συναισθηματικό κόσμο.

Χαρακτηρισμός πεποιθήσεων

Ενδεικτικά, όροι που χρησιμοποιούνται για να περιγράψουν τις πεποιθήσεις είναι: «λειτουργικές», «προσαρμοστικές», «υγιείς» και «θετικές». Οι όροι «λειτουργικές και δυσλειτουργικές» χρησιμοποιούνται συχνά για να καθορίσουν τον τύπο των γνωστικών λειτουργιών, τις διανοητικές αναπαραστάσεις, όπως περιγραφές και συμπεράσματα. Επίσης, συχνά χρησιμοποιούνται οι όροι «προσαρμοστικές» και «μη προσαρμοστικές» για τις συμπεριφορές που δημιουργούνται από τις παγιωμένες αντιλήψεις, ενώ οι όροι «υγιείς» και «ανθυγιεινές» συνήθως αναφέρονται στα συναισθήματα και τις ψυχοσωματικές εκδηλώσεις που δημιουργούνται από αυτές τις σκέψεις. Οι όροι «θετικές» και «αρνητικές» χρησιμοποιούνται συνήθως επειδή η θετική σκέψη δεν είναι αναγκαστικά ορθολογική (π.χ. παρανοητική θετική σκέψη) και η αρνητική σκέψη δεν είναι απαραιτήτως παράλογη (π.χ. ρεαλιστική αρνητική σκέψη).

Ο «κρυφός» ρόλος της αμυγδαλής στον σχηματισμό των πεποιθήσεων

Η αμυγδαλή είναι μια ομάδα νευρώνων του εγκεφάλου που παίζει πρωτεύοντα ρόλο στη μνήμη, στη λήψη αποφάσεων και στις συναισθηματικές αντιδράσεις. Ο ρόλος της αμυγδαλής κατά την παιδική ηλικία φαίνεται πως υποστηρίζει αυτό που από καιρό είχε θεωρηθεί ως βασικό δόγμα της ψυχαναλυτικής σκέψης: ότι οι αλληλεπιδράσεις των πρώτων χρόνων της ζωής προδιαγράφουν μια σειρά συναισθηματικών αντιδράσεων αργότερα.

Πρόκειται για συναισθηματικά μαθήματα που είναι ισχυρά και εντούτοις τόσο δύσκολο να γίνουν κατανοητά από τη θέση του ενήλικα, επειδή, ίσως, αποθηκεύονται στην αμυγδαλή ως ακατέργαστα, βουβά προσχέδια μιας συναισθηματικής ζωής.

Δεδομένου ότι αυτές οι πρωταρχικές συναισθηματικές μνήμες εδραιώνονται σε μια εποχή κατά την οποία τα παιδιά δεν έχουν ακόμα λέξεις για να περιγράψουν την εμπειρία τους, όταν σε κατοπινές φάσεις της ζωής αυτές οι συναισθηματικές μνήμες ενεργοποιηθούν, δεν ταιριάζουν σε κανένα σύνολο λογικής σκέψης που θα μπορούσε να ερμηνεύσει την αντίδραση που μάς προκαλούν.

Επομένως, ένας λόγος για τον οποίο μπορεί να είμαστε τόσο συγχυσμένοι από τις συναισθηματικές μας εκρήξεις είναι επειδή εδράζονται σε μια πρώιμη εποχή στη ζωή μας, τότε που δεν είχαμε ακόμα λέξεις και δεν μπορούσαμε να κατανοήσουμε τα γεγονότα. Έτσι μπορεί ως ενήλικες να νιώθουμε χαοτικά συναισθήματα για αναμνήσεις που η αμυγδαλή έχει καταγράψει και οι οποίες έρχονται στην επιφάνεια με ένα τρόπο που δεν μπορούμε να συνειδητοποιήσουμε.

Ορθολογική συναισθηματική θεραπεία της συμπεριφοράς (REBT)

Ο Albert Ellis ήταν Αμερικανός ψυχολόγος που το 1955 ανέπτυξε την Ορθολογική Θεραπεία Συναισθηματικής Συμπεριφοράς, Rational-Emotive Behavior Therapy, (REBT). Στη REBT ο θεραπευτής προσπαθεί να βοηθήσει τον θεραπευόμενο να καταλάβει ότι η προσωπική του φιλοσοφία περιέχει πεποιθήσεις που συμβάλλουν στον συναισθηματικό του πόνο. Αυτή η προσέγγιση τόνιζε ότι ο θεραπευτής εργάζεται ενεργά για να αλλάξει τις πεποιθήσεις και τις συμπεριφορές ενός πελάτη, καταδεικνύοντας τον παραλογισμό, την άγονη αυτομεμψία και τη συναισθηματική ακαμψία. Ο Ellis πίστευε ότι μέσω της ορθολογικής ανάλυσης και της παρεπόμενης γνωστικής ανασυγκρότησης, οι άνθρωποι θα μπορούσαν να κατανοήσουν την αυτοκαταστροφική τους προσέγγιση, υπό το πρίσμα των βασικών παράλογων πεποιθήσεων τους και στη συνέχεια να αναπτύξουν πιο ορθολογικές γνωστικές κατασκευές.

Ειδικότερα, η REBT δέχεται πως όλες σχεδόν οι νευρώσεις των ανθρώπων σχετίζονται ή ενεργοποιούνται σε μεγάλο βαθμό από «απόλυτα πρέπει και απόλυτες απαιτήσεις». Η REBT δέχεται πως το άτομο που σκέφτεται, νιώθει και ενεργεί αυτο-ματαιωτικά έχει συνήθως δύο κύριες παράλογες πεποιθήσεις: α) τον Αυτο-υποβιβασμό, αυτομείωση ή αυτοκαταδίκη και β) τη χαμηλή ανοχή ματαίωσης (ΧΑΜ) ή ενόχλησης, άγχους, οργής και κατάθλιψης.

Η αυτοανατροφοδοτούμενη αλυσίδα της δυσφορίας

Αυτές οι δύο παράλογες πεποιθήσεις αλληλεπιδρούν μεταξύ τους, ενισχύουν και περιπλέκουν η μια την άλλη και προκαλούν νοητική και σωματική δυσφορία και πόνο. Επιπλέον, όταν συντελούν στη δημιουργία σωματικής και συναισθηματικής ενόχλησης, εμείς οι άνθρωποι αντιδρούμε συχνά αυτομειωτικά κι έχουμε χαμηλή ανοχή ματαίωσης σε ότι αφορά αυτή την ενόχληση. Το αποτέλεσμα είναι η αύξηση της ενόχλησης- δυσφορίας.

Για παράδειγμα, αν κάποιος είναι τελειομανής, πιστεύει ότι πρέπει να τα καταφέρει τέλεια στις δουλειές που αναλαμβάνει για να απολαμβάνει την επιδοκιμασία των σημαντικών προσώπων της ζωής του. Σε αντίθετη περίπτωση επιστρέφει στην αυτομείωση, καθώς έχει την πεποίθηση ότι οι άλλοι βλέπουν τις ατέλειές του και ότι μειώνουν αυτόν γενικά ως άνθρωπο και εκείνος συμφωνεί απόλυτα. Δουλεύει σκληρά για να φτάσει στην αυτό - αποδοχή αλλά σε δεύτερο επίπεδο καλλιεργεί την αυτομείωσή του σε όλα τα επίπεδα της προσωπικότητάς του.

ΛΥΣΗ: οι «πρεπομανείς» σκέψεις, συμπεριφορές και συναισθήματα που προκύπτουν από τις πυρηνικές του πεποιθήσεις αλλάζουν μέσα από την REBT, ώστε το άτομο να βελτιωθεί σημαντικά.

Διεργασίες αλλαγής των πεποιθήσεων :

Ξεκινάμε με τους Στόχους (Σ) που είναι αντιλήψεις ενεργές και εδραιωμένες για πολλά χρόνια και πιστεύουμε ότι φέρνουν ευτυχία. Στη συνέχεια προσδιορίζουμε τα Γεγονότα ή τις Αντιξοότητες (Α) που εμποδίζουν ή δυσχεραίνουν αυτούς τους Στόχους:

Α. Γεγονός ή Αντιξοότητα = κατάσταση

Β. Αντιλήψεις = παράλογες αντιλήψεις - μη ρεαλιστικές

Γ. Συνέπειες που ακολουθούν τις αντιξοότητες και τις παράλογες αντιλήψεις.

Δ. Αντίσταση στις παράλογες αντιλήψεις - πεποιθήσεις .

Η αντίσταση δημιουργεί δυσφορία στο άτομο και ανάγκη για αλλαγή. Η αλλαγή γίνεται με:

• Ρεαλιστικό ή εμπειρικό τρόπο

• Μέσα από την λογική

• Μέσα από την πράξη.

Παράδειγμα:

• Πρώτο βήμα: «επειδή εγώ προκαλώ αναστάτωση στον εαυτό μου, εγώ μπορώ και να την σταματήσω».

• Δεύτερο βήμα: «μπορώ οπωσδήποτε να περιορίσω τις παράλογες σκέψεις μου, που προκαλούν τα συναισθήματα και τα συμπεριφορικά μου προβλήματα».

• Τρίτο βήμα: «αν και πολλές φορές προκαλώ αναστάτωση στον εαυτό μου και κάνω λάθη, διαθέτω παράλληλα την ικανότητα να σκέφτομαι, να αισθάνομαι και να ενεργώ διαφορετικά περιορίζοντας τις ανησυχίες μου».

• Τέταρτο βήμα: «οι συναισθηματικές μου ανησυχίες περιλαμβάνουν σκέψεις, αισθήματα και πράξεις που μπορώ να παρατηρήσω και να αλλάξω».

• Πέμπτο βήμα: « η μείωση της ανησυχίας μου απαιτεί, σχεδόν πάντα, επίμονη προσπάθεια και δουλειά».

Επιλογικά

Η REBT καλεί τον καθένα να αποδέχεται τον εαυτό του και τους άλλους πλήρως, να έχουν ισχυρές άλλα ρεαλιστικές προσδοκίες για την αλλαγή του εαυτού, να αποφεύγουν την υπεργενίκευση και τις «ετικέτες», να αποδέχονται τις χειρότερες πιθανές καταστάσεις που μπορεί να συμβούν στην ζωή τους, να λαμβάνουν υπόψη τους την ισορροπία και την προσαρμοστικότητα σε αυτές και να αποδεχτούν την πρόκληση της αντιξοότητας.

Εκτιμούμε ότι κεντρική συμβολή αυτής της προσέγγισης είναι η ανάδειξη του σημαίνοντα ρόλου της ανοχής στη ματαίωση, μία δεξιότητα που είναι απαραίτητο να διδάσκεται ήδη από την παιδική ηλικία, γιατί μέσα από αυτή τη δεξιότητα το παιδί μαθαίνει (Miller & Green, 1985):

• πώς να αναβάλει την ικανοποίηση των επιθυμιών του,

• πώς να δέχεται και να αντιδρά στην απαγόρευση,

• πώς να ρυθμίζει τα συναισθήματά του,

• τα προσωπικά του όρια αλλά και τα όρια των άλλων.

Oλα τα προαναφερόμενα συμβάλουν στην καλλιέργεια της ψυχικής ανθεκτικότητας και στη μείωση εμφάνισης νευρώσεων και της επιθετικότητας.

* Η Βασιλική Ματιάκη είναι Υπ. Διδάκτωρ της Θεολογικής Σχολής ΑΠΘ, Εκπαιδεύτρια Ενηλίκων και η Δέσποινα Εκιζίδου, Σύμβουλος Ψυχικής Υγείας

Βιβλιογραφία

Beck, Judith, (2011). Εισαγωγή στην γνωστική συμπεριφορική θεραπεία, αναθεωρημένη έκδοση, εκδ. Πατάκη.

Edmund T. Rolls (2014). Emotion and decision-making explained: A pre´cis, Cortex 59: 185-193, doi: 10.1016/j.cortex.2014.01.020

Ellis Albert, (1999). Πώς να γίνετε ευτυχισμένοι και λιγότερο ανήσυχοι, εκδ. Δωρικός.

Ellis, Albert & HARPER, ROBERT (2003). Σταματήστε να καταστρέφετε τις σχέσεις σας, εκδ. Αλκυών.

Miller, M. S., & Green. M. L. (1985). Coping with Stress and Frustration. In C. Lewis, M. & Saarmi (Ed.), The Socialization of Emotions (pp. 263-314). New York: Springer US.