en-us-Σεξουαλική Κακοποίηση Παιδιών: Πέπλο μιας Αθέατης Εγκληματικότητας. Ποιμαντική Προσέγγιση

της Βασιλικής Β. Παππά*

vpappa@cultmagz.com

Το φαινόμενο της σεξουαλικής κακοποίησης έχει πολύ παλιές ρίζες, αφορά όλες τις κοινωνίες και έχει χαρακτηρισθεί ως ο εφιαλτικότερος τρόπος έκφρασης της παιδικής κακοποίησης. Η απαγόρευση της αιμομιξίας, αποτελεί βασικό στοιχείο μέσα από το οποίο εκφράζεται η κοινωνική δομή και συστηματοποιούνται οι δομές και οι σχέσεις της οικογένειας(1). Είναι ένα τεράστιο ζήτημα που αντιμετωπίζει ακόμα και σήμερα ο σύγχρονο κόσμος. Συνήθως καλύπτεται από ένα πέπλο σιωπής από την οικογένεια καθιστώντας την αποκάλυψή του απαγορευμένη και ενοχική. Και στις μέρες μας, η σεξουαλική κακοποίηση, αναγνωρίζεται σαν ένα μεγάλο κοινωνικό στίγμα. Δυστυχώς, μόνο τα τελευταία χρόνια έχει απασχολήσει συνειδητά την κοινή γνώμη έχοντας αναχθεί στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος των ειδικών, καθώς και πολλών ερευνητικών εργασιών.

Σύμφωνα με τον ορισμό που δίνει το Ινστιτούτο Υγείας του Παιδιού, σεξουαλική κακοποίηση(2) θεωρείται η συμμετοχή ή η έκθεση παιδιών και εφήβων σε πράξεις με σεξουαλικό περιεχόμενο, υποκινούμενες από ενήλικα, συνήθως που έχει σχέση φροντίδας ή οικειότητας με το παιδί, οι οποίες έχουν ως σκοπό τη σεξουαλική διέγερση ή και ικανοποίηση του ενήλικα(3). Η σεξουαλική κακοποίηση σε σχέση με άλλες μορφές κακοποίησης εντοπίζεται πιο δύσκολα καθώς σπάνια χρησιμοποιείται σωματική βία. Τα στοιχεία που βλέπουν το φως της δημοσιότητας είναι ελάχιστα σε σχέση με τις πραγματικές διαστάσεις του προβλήματος.

Για πάρα πολλά χρόνια κανείς δεν μιλούσε γι' αυτήν, κανείς δεν παραδεχόταν ότι υπήρχε, κανείς δεν έκανε κάτι για να την αποτρέψει. Δυστυχώς όμως ο αριθμός των περιστατικών που "βλέπουν" το φως της δημοσιότητας αυξάνει καθημερινά και όλο και περισσότεροι κοινωνικοί κι άλλοι λειτουργοί καλούνται να χειριστούν το θέμα με όποιο θεωρητικό και εμπειρικό μέσο διαθέτουν. Η σεξουαλική κακοποίηση παιδιών είναι ένα καθημερινό φαινόμενο που όμως παραμένει από τα πιο καλά φυλαγμένα μυστικά. Αφενός μεν η ανοχή των τοπικών κοινωνιών, αφετέρου το αίσθημα ντροπής και ενοχής των θυμάτων, εμποδίζουν τα τελευταία, να αναζητήσουν βοήθεια.

Αν και το πρόβλημα έχει πάρει μεγάλες διαστάσεις τα τελευταία χρόνια λόγω της πληθώρας των μέσων μαζικής επικοινωνίας και των social media, ένας μεγάλος αριθμός από πληροφορίες παραμένει ακόμη άγνωστος και σκοτεινός. Αυτή η έλλειψη στατιστικών στοιχείων και γενικότερης πληροφόρησης μπορεί να θεωρηθεί ότι οφείλεται στην διαδεδομένη αντίληψη ότι κάποιος βαθμός βίας μπορεί να ασκείται ιδίως μέσα στην οικογένεια από τον κοινωνικά ισχυρότερο (άνδρα, ενήλικα) σε βάρος του ασθενέστερου (παιδί, γυναίκα).

Παρόλο που ερευνητές όπως ο Kinsey, o Havelock Ellis και ο Freud έχουν ερμηνεύσει το θέμα εκτενώς απέτυχαν να κεντρίσουν το ενδιαφέρον και να επιστήσουν την προσοχή του κοινού στο πρόβλημα αυτό. Ο Freud είναι ο πρώτος που κάνει αναφορά στο θέμα με τις θεωρίες για την παιδική σεξουαλικότητα βγάζοντας το θέμα από το σκοτάδι της Βικτωριανής περιόδου και βάζοντάς το στο επίκεντρο των επιστημονικών συζητήσεων. Συγκεκριμένα ο όρος "σεξουαλική κακοποίηση παιδιών" αρχίζει να χρησιμοποιείται από τη δεκαετία του 1960 και μετά για να καλύψει το σύνολο του περιεχομένου που αφορά τη σεξουαλική κακοποίηση και εκμετάλλευση των παιδιών4. Στατιστικά, η γυναίκα και το παιδί διατρέχουν τους περισσότερους κινδύνους να υποστούν βιαιοπραγίες(5). Η κακοποίησή τους, περιλαμβάνει ένα ευρύτατο φάσμα, από τη σεξουαλική παρενόχληση μέχρι τη σεξουαλική εκμετάλλευση(6).

Πριν από 40 χρόνια το πρόβλημα αυτό θεωρείτο ασήμαντο, καθώς σύμφωνα με τις επίσημες εκτιμήσεις οι περιπτώσεις σεξουαλικής κακοποίησης ήταν δύο στο εκατομμύριο(7). Όλοι οι ερευνητές συμφωνούν ότι ακόμη κι αν προκύψει ένας μεγάλος στατιστικά αριθμός με τη χρήση μιας ποικιλίας ερευνητικών μεθόδων, είναι πιθανόν και πάλι να υποτιμηθεί το πραγματικό μέγεθος του προβλήματος. Ο κύριος λόγος είναι ότι λαμβάνει χώρα σε ιδιωτικό χώρο, και τις περισσότερες φορές δεν κοινοποιείται σε κανέναν(8). Σε έρευνες αναφέρεται ότι το ποσοστό των αγοριών που έχουν κακοποιηθεί σεξουαλικά στην Αμερική ανέρχεται στο 9% και των κοριτσιών στο 15% περίπου. Ο μέσος όρος ηλικίας(9) των σεξουαλικά κακοποιημένων παιδιών είναι τα 12 έτη, ηλικία κατά την οποία τα παιδιά, δεν έχουν ακόμα αναπτυχθεί πλήρως βιολογικά και μπαίνουν σε μια από τις δυσκολότερες περιόδους της ζωής τους την εφηβεία.

Επειδή όμως κατά βάση το πρόβλημα αποσιωπάται και δεν δημοσιοποιείται ενδεχομένως, ποτέ δεν θα καταφέρουμε να έχουμε μια ολοκληρωμένη και ακριβή εικόνα. Η εικόνα αυτή θα μπορούσε να βελτιωθεί με την αναζήτηση και την καταγραφή, καθώς και με την εφαρμογή συμπεριφορών που θα προτρέπουν τα παιδιά που υπήρξαν θύματα να αποκαλύπτουν το πρόβλημα σε οποιαδήποτε περίπτωση και να αναζητούν την βοήθεια των δικτύων φροντίδας και υποστήριξης της χώρας τους(10).

Μπορεί τα τελευταία χρόνια να παρατηρείται μια ευαισθητοποίηση γύρω από το θέμα, η σεξουαλική εμπορευματοποίηση και εκμετάλλευση παιδιών συνεχίζει να εξαπλώνεται παγκοσμίως, κυρίως σε χώρες της Νοτιοανατολικής Ασίας. Οργανώνονται τουριστικά ταξίδια με αποκλειστικά τέτοιους σκοπούς και το Διαδίκτυο αποκτά με ιλιγγιώδη ταχύτητα οπαδούς που διευκολύνουν και ενθαρρύνουν ενήλικες να εκμεταλλεύονται παιδιά(11). Tα τελευταία χρόνια, η προσοχή της διεθνούς κοινότητας έχει στραφεί σε όλες τις χώρες και όχι μόνο στις φτωχές και υπό ανάπτυξη, καθώς και στην παιδική πορνογραφία που διακινείται μέσω του Διαδικτύου(12).

ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΚΑΙ ΣΤΑΔΙΑ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗΣ ΤΗΣ ΣΕΞΟΥΑΛΙΚΗΣ ΚΑΚΟΠΟΙΗΣΗΣ

Οι δράστες είναι άτομα που βρίσκονται κοντά στο παιδί . Συνήθως, 1 στους 4 δράστες (πατριός, συγγενείς κ.ά) είναι μέλος της οικογένειας και 1 στους 2 δράστες είναι γνωστός ή οικογενειακός φίλος(13). Οι λόγοι που τους οδηγούν(14) σε αυτή την αποτρόπαια πράξη είναι πολλοί, όπως διαταραχές της ψυχοσεξουαλικής ανάπτυξής τους κατά τη διάρκεια της παιδικής τους ηλικίας, φοβίες που αναπτύχθηκαν σε σχέσεις με ενήλικες γυναίκες, σεξουαλική κακοποίηση του δράστη όταν ήταν παιδί, η παιδική πορνογραφία, καθώς και η αύξηση της οικονομικά σεξουαλικής εκμετάλλευσης των παιδιών.

Σεξουαλική κακοποίηση(15) μπορεί να υπάρξει είτε με σωματική επαφή, είτε χωρίς και μπορεί να είναι σωματική, προφορική ή συναισθηματική, και περιλαμβάνει:

• τα σεξουαλικά χάδια

• την συμμετοχή παιδιών σε σεξουαλικές δραστηριότητες ενηλίκων ή σε πορνογραφικές ταινίες και φωτογραφίες

• το βιασμό ή την προσπάθεια που καταβάλλει κάποιος

• τον εξαναγκασμό, τη δωροδοκία, την απειλή ή την άσκηση πίεσης σε σεξουαλική δραστηριότητα

• όταν ένα παιδί καθοδηγείται προκειμένου να αγγίξει τα σεξουαλικά όργανα ενός ενήλικα

• όταν γίνεται προσπάθεια διείσδυσης ενός αντικειμένου στον κόλπο ή τον πρωκτό ενός παιδιού χωρίς να υπάρχει ιατρική σκοπιμότητα

Έρευνες που που έχουν γίνει καταδεικνύουν ότι σεξουαλική κακοποίηση που επαναλαμβάνεται για μεγάλο χρονικό διάστημα περιλαμβάνει διάφορα στάδια:

• Το στάδιο προσέγγισης όπου γίνεται διακριτικά και χωρίς να χρησιμοποιηθεί κάποια μορφή βίας. Στο στάδιο αυτό προσφέρονται στο παιδί κάποια δώρα ή χρήματα προκειμένου να το δελεάσουν και να είναι πιο εύκολη η προσέγγισή του. Τα παιδιά ως εξαρτημένα και ευκολόπιστα που είναι πιστεύουν ότι οι ενήλικες έχουν πάντα δίκιο. Ως εκ τούτου εμπιστεύονται τα πρόσωπα που τα πλησιάζουν θεωρώντας ότι έτσι κερδίζουν την αγάπη και την αποδοχή των ενηλίκων.

• Το στάδιο της μυστικότητας. Σ' αυτή τη φάση προεκτείνεται η σωματική επαφή η οποία έχει ξεκινήσει ήδη από την πρώτη φάση. Το παιδί αρχίζει να αισθάνεται ενοχή και ντροπή καθώς επανειλημμένα του γίνεται υπενθύμιση για την απόκρυψη όλων όσων έχουν διαμειφθεί.

• Στάδιο του εξαναγκασμού. Πλέον η πίεση στο παιδί προκειμένου να διατηρηθεί η κακοποίηση μυστική εντείνεται ακόμη πιο πολύ.

• Στάδιο της αποκάλυψης. Σ' αυτή την περίοδο αποκαλύπτεται η κακοποίηση είτε από το ίδιο το παιδί είτε από κάποιο άλλο πρόσωπο που γνωρίζει. Ανάμεσα στο τρίτο και στο τέταρτο στάδιο μπορεί να μεσολαβήσουν αρκετά χρόνια.

• Στάδιο επιβεβαίωσης. Σ' αυτό το στάδιο πιστοποιείται η σεξουαλική κακοποίηση.

ΤΡΟΠΟΙ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗΣ

Γονείς, εκπαιδευτικοί και ποιμένες, εάν πέσει στην αντίληψή τους κάποια περίπτωση παιδιού που έχει κακοποιηθεί, οφείλουν να σκεφτούν το όφελος του παιδιού και να δράσουν έγκαιρα. Πρώτ' απ' όλα:

• να ζητήσουν τη βοήθεια κάποιου ειδικού από το χώρο της ψυχικής υγείας. Αυτός θα τους κατευθύνει πώς να προσεγγίσουν το παιδί εάν έχουν υπόνοιες ή επιβεβαιωμένα έχει κακοποιηθεί.

• Να χτίσουν σχέση εμπιστοσύνης και ασφάλειας με το παιδί προκειμένου να αισθανθεί έτοιμο και να τους μιλήσει.

• Χειρίζονται το θέμα με σεβασμό και την παράλληλη συνεργασία με ειδικούς. Σε καμιά περίπτωση δεν συγκαλύπτεται. Κάτι τέτοιο θα είναι εις βάρος της ψυχικής και σωματικής υγείας του παιδιού.

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Οι περιπτώσεις κακοποιημένων παιδιών και οι σεξουαλικές καταχρήσεις που γίνονται σε βάρος τους από τους ενηλίκους πολλαπλασιάζονται συνεχώς, ακόμα και εάν η ανησυχητική αύξηση που δείχνουν οι στατιστικές μαρτυρεί μια μεγαλύτερη ευκολία να καταγγέλονται(16).

Ο ρόλος των εκπαιδευτικών, της οικογένειας και των ποιμένων της εκκλησίας είναι τεράστιος όσον αφορά την πρόληψη, την ενημέρωση αλλά και την απενοχοποίηση της σεξουαλικότητάς τους μέσα από τη σωστή σεξουαλική διαπαιδαγώγηση και την ανοιχτή επικοινωνία. Ιδιαίτερα οι εκπαιδευτικοί και οι ποιμένες έχουν χρέος να διδάξουν στα παιδιά ότι το σώμα, η ψυχή και το μυαλό τους, τους ανήκει, είναι δικά τους και οφείλουν οι άλλοι να τα σέβονται. Λόγω της καθημερινής εμπλοκής τους με παιδιά έχουν τη δυνατότητα να περάσουν έντονα μηνύματα σ' αυτά ώστε να θέτουν όρια: να μη δέχονται την όποια μορφή βίας και κακοποίησης αδιαμαρτύρητα, να βγουν από την απομόνωση αν είναι θύματά της, να μιλούν γι' αυτό στην οικογένειά τους ή στους δασκάλους τους.

Από τη μία μέρα στην άλλη δεν είναι δυνατό να αλλάξουν νοοτροπίες χρόνων, είναι όμως δυνατό σιγά σιγά μέσω της ευαισθητοποίησης, της πληροφόρησης και της εκπαίδευσης να καταγγέλλονται αντίστοιχα περιστατικά και η κοινωνία να αρχίσει να αναλαμβάνει τις ευθύνες της. Επίσης τα ΜΜΕ επιβάλλεται να ευαισθητοποιήσουν την κοινή γνώμη μέσα από δημοσιεύσεις και προβολή του προβλήματος, ώστε να αρχίσει να αναπτύσσεται ένας τρόπος σκέψης και μια πιο ελεύθερη συλλογιστική, αδέσμευτη και ανεξάρτητη από κοινωνικές προκαταλήψεις. Καλό είναι να μην αποκρύπτουν ένα μέρος του προβλήματος αλλά να παρουσιάζουν το πρόβλημα σε όλες του τις διαστάσεις υιοθετώντας πρωτοβουλίες και βάζοντας σε εφαρμογή προληπτικές ενέργειες στα σχολεία. Οφείλουμε να παρέμβουμε όχι μόνο στα θύματα, αλλά να ευαισθητοποιήσουμε και τους εκπαιδευτικούς ώστε να είναι πιο προσεκτικοί και σε θέση να αναγνωρίζουν τα συμπτώματα παιδιών που έχουν κακοποιηθεί σεξουαλικά. Αν δε θέλουμε να εδραιώνονται βίαιες συμπεριφορές, οφείλουμε να παρεμβαίνουμε σε πρώιμο στάδιο με σκοπό την πραγματική πρόληψη.

Μια σεξουαλική κακοποίηση επιδρά όχι μόνο στη σωματική αλλά κυρίων στην ψυχική υγεία των παιδιών. Επομένως, είναι ζήτημα ολόκληρης της κοινωνίας και των αξιών που αυτή η κοινωνία θέλει να τονίζει. Συμπεριφορές που θίγουν την υγεία αλλά και την αξιοπρέπεια των ατόμων δεν μπορούν να θεωρούνται απλές ιδιωτικές υποθέσεις. Αν θέλουμε αυτή η κοινωνία να αποτελείται από υγιείς ανθερώπους, σωματικά και ψυχολογικά, οφείλουμε να τροποποιήσουμε τις κοινωνικές αξίες, ώστε να οικοδομήσουμε μια κοινωνία ισόνομη και με μεγαλύτερο σεβασμό.

Από την άλλη η πολιτεία οφείλει να θεσπίσει αυστηρότερη νομοθεσία για την προστασία των θυμάτων και την ποινική δίωξη των θυτών, και να προβλέψει τη χρηματοδότηση ειδικών φορέων όπου θα υπάρχει η δυνατότητα καταφυγής παιδιών που κακοποιούνται μέσα στο οικογενειακό περιβάλλον τους, στελεχωμένα με εξειδικευμένο προσωπικό.

Επίσης, η επίσημη Εκκλησία σε συνεργασία με την πολιτεία οφείλει να δημιουργήσει κέντρα υποστήριξης κακοποιημένων παιδιών προσφέροντας την αναγκαία βοήθεια σ' αυτά τα παιδιά. Επιβάλλεται όλοι μας να φτάσουμε στην καρδιά του προβλήματος, να το εξηγήσουμε, να το εμφανίσουμε στο πλατύ κοινό και να το ανασύρουμε από τα σκοτάδια της ντροπής και του περιθωρίου.

Τα παιδιά που κακοποιούνται έχουν ανάγκη από ένα κοινωνικό σύστημα υποστήριξης που να τα βοηθά να ξεπεράσουν τα αποτελέσματα που έχει η μετατροπή τους σε θύματα.

* Η Βασιλική Β. Παππά είναι Msc, MA Θεολόγος, Σύμβουλος Σχολικού Επαγγελματικού Προσανατολισμού στο ΚΕ.ΣΥ.Π Ηγουμενίτσας 

-------------------------

(1) Βλ. Σεβαστή Χατζηφωτίου, Ενδοοικογενειακή Βία Κατά των Γυναικών και Παιδιών. Διαπιστώσεις και Προκλήσεις για την Κοινωνική Εργασία, εκδ. Τζιόλα, Θεσσαλονίκη 2005, σ. 101.

(2) Ο H. Kempe ήταν ο πρώτος που έδωσε τον ορισμό της σεξουαλικής κακοποίησης του παιδιού "ως την εμπλοκή εξαρτώμενων ανώριμων ατόμων (παιδιών και εφήβων) σε σεξουαλικές δραστηριότητες, τις οποίες δεν κατανοούν συνειδητά, για τις οποίες δεν είναι σε θέση να δώσουν έγκυρη συναίνεση και οι οποίες παραβιάζουν τις αντιλήψεις της κοινωνίας όσον αφορά τους οικογενειακούς ρόλους". Βλ. Γ. Κρεατσά, Σεξουαλική Αγωγή και οι σχέσεις των δύο φύλων, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2003, σ. 237.

(3) Βλ. Σεβαστή Χατζηφωτίου, Ενδοοικογενειακή Βία Κατά των Γυναικών και Παιδιών, εκδ. Τζιόλα, Θεσσαλονίκη 2005, σ. 103.

(4) Βλ. D. Finkelhor, Stopping Family Violence, California: Sage, s. 8.

(5) Βλ. Marie France Hirigoyen, η κακοποιημένη γυναίκα. Η βία μέσα στο ζευγάρι, εκδ. Πατάκη, Αθήνα 2006, σ. 214.

(6) Βλ. Marie France Hirigoyen, η κακοποιημένη γυναίκα. Η βία μέσα στο ζευγάρι, εκδ. Πατάκη, Αθήνα 2006, σ. 57.

(7) Βλ. Γ. Τσιάντη-Σ. Μανωλόπουλου, Σύγχρονα Θέματα Παιδοψυχιατρικής, εκδ. Καστανιώτη, Αθήνα 1987, σ. 391.

(8) Βλ. Σ. Χατζηφωτίου, Ενδοοικογενειακή Βία Κατά των Γυναικών και Παιδιών, εκδ. Τζιόλα, Θεσσαλονίκη 2005, σ. 33.

(9) Βλ. Γ. Κρεατσά, Σεξουαλική Αγωγή και οι σχέσεις των δύο φύλων, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2003, σ. 236.

(10) Βλ. Σ. Χατζηφωτίου, ό.π., σσ. 33-34.

(11) Βλ. Σεβαστή Χατζηφωτίου, ό.π., σ. 102.

(12) Βλ. Σεβαστή Χατζηφωτίου, ό.π., σ. 103.

(13) Βλ. Σ. Μαλτέζου, Με τη μοναξιά μου, εκδ. Φιλιππότη, Αθήνα 1991, σ. 197.

(14) Βλ. Γ. Κρεατσά, ό.π., σ. 236.

(15) Βλ. Σ. Χατζηφωτίου, Ενδοοικογενειακή Βία Κατά των Γυναικών και Παιδιών. Διαπιστώσεις και Προκλήσεις για την Κοινωνική Εργασία, εκδ. Τζιόλα, Θεσσαλονίκη 2005, σ. 104. Επίσης βλ. H. Wallace, Family Violence. Legal, Medical and Social Perspectives, Boston Allyn and Bacon 2002, s. 75.

(16) Βλ. Σ. Ρουαγιάλ, Αλήθειες μιας γυναίκας, Μεταμεσονύκτιες Εκδόσεις, Αθήνα 1997, σ. 169.

1 Βλ. Σεβαστή Χατζηφωτίου, Ενδοοικογενειακή Βία Κατά των Γυναικών και Παιδιών. Διαπιστώσεις και Προκλήσεις για την Κοινωνική Εργασία, εκδ. Τζιόλα, Θεσσαλονίκη 2005, σ. 101.

2 Ο H. Kempe ήταν ο πρώτος που έδωσε τον ορισμό της σεξουαλικής κακοποίησης του παιδιού "ως την εμπλοκή εξαρτώμενων ανώριμων ατόμων (παιδιών και εφήβων) σε σεξουαλικές δραστηριότητες, τις οποίες δεν κατανοούν συνειδητά, για τις οποίες δεν είναι σε θέση να δώσουν έγκυρη συναίνεση και οι οποίες παραβιάζουν τις αντιλήψεις της κοινωνίας όσον αφορά τους οικογενειακούς ρόλους". Βλ. Γ. Κρεατσά, Σεξουαλική Αγωγή και οι σχέσεις των δύο φύλων, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2003, σ. 237.

3 Βλ. Σεβαστή Χατζηφωτίου, Ενδοοικογενειακή Βία Κατά των Γυναικών και Παιδιών, εκδ. Τζιόλα, Θεσσαλονίκη 2005, σ. 103.

4 Βλ. D. Finkelhor, Stopping Family Violence, California: Sage, s. 8.

5 Βλ. Marie France Hirigoyen, η κακοποιημένη γυναίκα. Η βία μέσα στο ζευγάρι, εκδ. Πατάκη, Αθήνα 2006, σ. 214.

6 Βλ. Marie France Hirigoyen, η κακοποιημένη γυναίκα. Η βία μέσα στο ζευγάρι, εκδ. Πατάκη, Αθήνα 2006, σ. 57.

7 Βλ. Γ. Τσιάντη-Σ. Μανωλόπουλου, Σύγχρονα Θέματα Παιδοψυχιατρικής, εκδ. Καστανιώτη, Αθήνα 1987, σ. 391.

8 Βλ. Σ. Χατζηφωτίου, Ενδοοικογενειακή Βία Κατά των Γυναικών και Παιδιών, εκδ. Τζιόλα, Θεσσαλονίκη 2005, σ. 33.

9 Βλ. Γ. Κρεατσά, Σεξουαλική Αγωγή και οι σχέσεις των δύο φύλων, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2003, σ. 236.

10 Βλ. Σεβαστή Χατζηφωτίου, Ενδοοικογενειακή Βία Κατά των Γυναικών και Παιδιών, εκδ. Τζιόλα, Θεσσαλονίκη 2005, σσ. 33-34.

11 Βλ. Σεβαστή Χατζηφωτίου, ό.π., σ. 102.

12 Βλ. Σεβαστή Χατζηφωτίου, ό.π., σ. 103.

13 Βλ. Σ. Μαλτέζου, Με τη μοναξιά μου, εκδ. Φιλιππότη, Αθήνα 1991, σ. 197.

14 Βλ. Γ. Κρεατσά, ό.π., σ. 236.

15 Βλ. Σεβαστή Χατζηφωτίου, Ενδοοικογενειακή Βία Κατά των Γυναικών και Παιδιών. Διαπιστώσεις και Προκλήσεις για την Κοινωνική Εργασία, εκδ. Τζιόλα, Θεσσαλονίκη 2005, σ. 104. Επίσης βλ. H. Wallace, Family Violence. Legal, Medical and Social Perspectives, Boston Allyn and Bacon 2002, s. 75.

16 Βλ. Σ. Ρουαγιάλ, Αλήθειες μιας γυναίκας, Μεταμεσονύκτιες Εκδόσεις, Αθήνα 1997, σ. 169.