en-us-Στη «σκιά» της Πατρικής Ιδέας

της Βασιλικής Ματιάκη*

Στόχος του παρόντος κειμένου είναι να ευαισθητοποιήσει τον αναγνώστη για το φαινόμενο της μειωμένης παρουσίας των καθοδηγητικών προτύπων από τη ζωή των σύγχρονων νέων, φαινόμενο που έχει αρχίσει να λαμβάνει ευρείες διαστάσεις, με ανεξέλεγκτες συνέπειες και σχετίζεται, κυρίως, με την εδραίωση του ατομικισμού και την ναρκισσιστική συμπεριφορά των ενηλίκων. Ο επιπολασμός της ναρκισσιστικής διαταραχής, στο παρόν κείμενο συνδέεται, με τη σειρά του, άμεσα με τον πανηδονισμό και τον ακόρεστο πόθο της απόλαυσης.

Το αίτημα της Πατρικής Ιδέας που η σημερινή εποχή έχει απολέσει (είναι αυτό που ο Λακάν ονομάζει ως εξάχνωση του Πατέρα / η απώλεια της καθοδηγητικής μορφής) και ψάχνει, δεν σχετίζεται με πατέρες αυθεντίες και πειθαρχικές εξουσίες, αλλά με έναν πατέρα που μπορεί να μιλήσει για το νόημα της ζωής, να δώσει μια μαρτυρία για το πώς μπορεί να ζήσει κανείς με επιθυμία και ευθύνη. Ωστόσο, είναι εφικτό, πλέον, γενεαλογικά να μεταβιβαστεί ο Νόμος της επιθυμίας για τη ζωή;

Η απόλαυση του εγώ, ο ναρκισσιστικός θριαμβευτικός λόγος του σύγχρονου υποκειμένου χαρακτηρίζει την πανηδονική εποχή μας. Παρατηρούμε ότι ο καπιταλιστικός άνθρωπος αυτό- καταναλώνεται με μια κυνική απόλαυση που την έχει αναγάγει σε μοναδική αξία για τη ζωή. Παράλληλα εξοβέλισε και το Θεό από τη ζωή του, σε μια αυτοδικαιωτική προοπτική, ξεμακραίνοντας από τη σωτηρία, αναλωνόμενος σε μια κλειστοφοβική απαίτηση της απόλαυσης. Ο ανθρώπινος humus (άνθρωπος της απόλαυσης), κατά τη λακανική έκφραση, χρειάζεται να ξεφύγει από την αποπλάνηση που προσφέρει μια τέτοια ζωή στηριγμένη στην απόλαυση και μόνο, χωρίς την επιθυμία, αυτή τη ζωτική δύναμη για ορμή και δημιουργία.

Η αλήθεια και η ουσία της ζωής είναι διαφορετική: Δεν χρειάζεται «να ξέρω τα πάντα», «να είμαι τα πάντα», καθώς, αντιθέτως, μόνον όταν παραιτούμαι από αυτήν την αξίωση, τότε και μόνο τότε, εγγράφομαι στο κοινωνικό σώμα, όταν δηλ. αφίσταμαι από την ικανοποίηση της ενόρμησης. Διότι έτσι θα μπορέσει η ύπαρξή μου να συναντήσει τον άλλο και να αποκτήσει νόημα. Χωρίς τον άλλο, χωρίς το αίτημα «να θέλεις να είσαι κάτι για τον άλλο», η ζωή εκπίπτει και συνθλίβεται. Η ζωή είναι πραγματικά ζωή ανθρώπινη και όχι ζωώδης, όταν δεν αγκιστρώνεται στην ικανοποίηση των αναγκών αλλά στρέφεται προς τον άλλο, αιτώντας αγάπη.

Ο εικοστός αιώνας με τα φαινόμενα του φασισμού και του ναζισμού και του παρεπομένου ολοκληρωτισμού των μαζών είχε να επιδείξει το πρότυπο ενός πατέρα αιμοσταγή και αιμοδιψή. Η μάζα εξοστράκισε την ελευθερία του ατόμου, προωθώντας τον παθητικό συμβιβασμό, τη συλλογική ύπνωση και όπως έλεγε ο Φρόμ: ο άνθρωπος φοβήθηκε την ελευθερία και τον αστάθμητο συγκυριακό της χαρακτήρα. Αντιθέτως, στη σημερινή υπερμοντέρνα ανάγνωση της πραγματικότητας, το Εγώ αναδύεται ως νέο είδωλο, εμφανώς αυτονομημένο. αλλά ανυπεράσπιστο και μοναχικό. Κομίζει μια ελευθερία άνευ ευθύνης, μια ελευθερία που τροφοδοτείται από την πίεση της απόλαυσης, μετατρέποντας τη σε πραγματιστική απαίτηση ευτυχίας, χωρίς να λαμβάνει υπόψη ότι είναι ανέφικτη η πλήρωση του ανθρώπου, καθώς, απλά, ο ενορμητικός χείμαρρος είναι ακόρεστος. Έτσι, η ενόρμηση γίνεται δουλεία και εξάρτηση και πάθος και καταναγκασμός. Η ελευθερία της σύγχρονης εποχής δεν είναι ελευθερία, είναι η σύγχρονη μορφή σκλαβιάς στην επιθυμία των πάντων.

Οι θεσμοί που θα πρέπει να στέκουν θεματοφύλακες της ζωής της κοινότητας και να αποτελούν την εγγύηση για αυτήν, είναι πλέον τόπος διαφθοράς και ατομικών συμφερόντων. Η γονεϊκότητα παραδέρνει και αυτή στη σύγχυση, αρνούμενη να αναλάβει την ευθύνη της · ο ενήλικος αλλοιώνεται σε έναν κυκεώνα αναζήτησης της νεότητας, της ανέμελης και άρα ανεύθυνης ζωής και του πανηγυρισμού της ανωριμότητας. Έχουμε αφήσει μόνα τα παιδιά στην πορεία διαμόρφωσή τους, παρέχοντάς τους πρόσβαση σε μια γνώση δίχως όρια, σε ένα άνοιγμα απεριόριστης ελευθερίας, απουσία δεσμεύσεων και υποχρεώσεων. Όμως αυτού του είδους η Ελευθερία, το «κάνω ό,τι θέλω», καταλήγει σε ασυδοσία, δεν ικανοποιεί τα παιδιά και παρότι ανοίγονται μπροστά τους όλες οι δυνατότητες, αυτά μοιάζουν να έχουν χάσει την ευκαιρία πραγμάτωσής τους. Η ασύδοτη ζωή χωρίς όρια οδηγεί στην εκμηδένιση, στην παρεκτροπή, στον εθισμό. Παρατηρείται ταυτόχρονα μια γενικευμένη απάθεια και αβουλία στους νέους, μια διαγραφή της ζωτικότητας και της ορμής για τη ζωή.

Για να μπορέσει, τώρα, να μεταδοθεί η ευθύνη και η επιθυμία από τη μια γενιά στην άλλη, πρέπει ο γονιός να αντέχει να βιώσει την απώλεια της απόλαυσής του, να σέβεται τον Νόμο, να τον εκπροσωπεί και όχι να τον απολαμβάνει. Να νοηματοδοτήσει τον κόσμο και να δώσει τη διάσταση του δίκαιου και του άδικου -και όχι μόνο αυτό- αλλά επιπλέον να καταστήσει εφικτό, το παιδί του να δημιουργήσει καινούρια δικά του νοήματα.

Τελικά, μια σχέση γονιού- παιδιού για να είναι δημιουργική πρέπει να εξασφαλίζει τη συνθήκη του ισοζυγίου ευθύνης και ελευθερίας. Χωρίς την ευθύνη, η ελευθερία ακυρώνει τη σχέση αυτή, που πλέον αφορά σε μια αυτοθέσμιση του κάθε μέλους. Η ευθύνη είναι ο εγγυητής της κληρονομιάς, σημαίνει την οικειοποίηση «αυτού που με έφερε στη ζωή» και την «αναγνώριση του χρέους μου απέναντι στον άλλο». Έχουμε, λοιπόν, την ευθύνη να διαπαιδαγωγήσουμε τα παιδιά μας και να δείξουμε σε αυτά με ποιον τρόπο θα ζήσουν μια ζωή με Επιθυμία. Έτσι θα μπορούμε να μιλάμε για τη συμβολή μας στον εξανθρωπισμό της ζωής.

* H Βασιλική Ματιάκη είναι Υπ. Διδάκτωρ Θεολογίας - Εκπαιδευτικός Εξειδικευμένη στην Ειδική Αγωγή και Ψυχολογία