«Το είναι και τo φαίνεσθαι»: H ναρκισσιστική συνθήκη
των Βασιλικής Ματιάκη - Δέσποινας Εκιζίδου
Ναρκισσιστικά χαρακτηριστικά έχουμε όλοι μας τη στιγμή της γέννησής μας και σε κάποιο βαθμό συμβάλει στην επιβίωσή μας. Όλοι έχουμε την τάση, ακόμα, να επικεντρωνόμαστε στον εαυτό μας, στις επιθυμίες και στις ανάγκες μας. Για όλους μας, επίσης, η εικόνα του εαυτού παίζει καθοριστικό ρόλο στην κοινωνική μας προσαρμοστικότητα. Όταν, όμως, τα ναρκισσιστικά χαρακτηριστικά παρουσιάζονται εκτεταμένα, μιλάμε πλέον για δυσκολίες στην ίδια τη δομή της προσωπικότητας. Σε άτομο με ναρκισσιστική προσωπικότητα παρατηρούμε έναν ανασφαλή δεσμό με τη μητέρα ή τον πρώτο φροντιστή. Φαίνεται πως στην ανάπτυξη της ναρκισσιστικής προσωπικότητας παίζουν ρόλο οι πρώιμες απογοητεύσεις στην βρεφική ηλικία (γονείς που δεν κατάφεραν να κάνουν το βρέφος να νιώσει ασφάλεια, ζεστασιά και υποστήριξη).
Ο McWilliams (1994) υπογράμμισε ότι "μέσα σε κάθε αισιόδοξο μεγαλομανή νάρκισσο κρύβεται ένα ντροπαλό παιδί που συνεχώς παρατηρεί τον εαυτό του και σε κάθε καταθλιπτικό και αυτό- μεμφόμενο νάρκισσο καραδοκεί ένα μεγαλειώδες ομοίωμα αυτού του ατόμου που θα έπρεπε ή θα μπορούσε να είναι".
Ψυχαναλυτική προσέγγιση για τον ναρκισσισμό είναι αυτή του S. Freud, (2000) ότι αποτελεί δηλαδή έκφραση του ενστίκτου αυτοσυντήρησης, με κύρια χαρακτηριστικά τη μεγαλομανία και την έλλειψη ενδιαφέροντος για τον εξωτερικό κόσμο. Ο ίδιος ο Freud επεσήμανε: «ο ισχυρός εγωισμός είναι προστασία για να μην αρρωστήσουν, όμως τελικά θα αρρωστήσουν, αν δεν καταφέρουν να αγαπήσουν». Έτσι, ένας νάρκισσος βιώνει μία ερωτική σχέση, στην οποία αντικείμενο του έρωτα είναι ο ίδιος εαυτός του αποκλείοντας όλα τα ερωτικά αντικείμενα.
Χαρακτηριστικά νάρκισσου: Όπως κάθε διαταραχή προσωπικότητας έτσι και η ναρκισσιστική έχει κάποια χαρακτηριστικά τα οποία τα αναφέρουμε επιγραμματικά παρακάτω:
1. υπερεκτιμημένο εγώ
2. ιεραρχική σκέψη
3. αξιακό σύστημα με έμφαση στην κοινωνική προβολή
4. άκαμπτες πεποιθήσεις
5. υπερευαισθησία στις μεταβολές
6. δυσανάλογος θυμός
7. ιδέες μεγαλείου ή υποτίμησης
8. ακραίοι χαρακτηρισμοί και γλώσσα
9. έλλειψη συναισθηματικής νοημοσύνης
10. εύθραυστη αυτοεκτίμηση
Θεωρητικά μοντέλα κατανόησης του ναρκισσισμού
Δύο θεωρητικά μοντέλα αποτελούν προσπάθειες κατανόησης του τρόπου με τον οποίο αναπτύσσει κανείς αυτά τα χαρακτηριστικά.
Μοντέλο της ψυχολογίας του εαυτού: O Heinz Kohut με ψυχαναλυτική μάτια στα βιβλία του: The analysis of self και The restoration of self (1977) παρατήρησε ότι τα άτομα με ναρκισσιστική διαταραχή προσωπικότητας δίνουν την αίσθηση ότι είναι πολύ σπουδαία. Ο Kohut θεωρεί ότι τα χαρακτηριστικά αυτά κρύβουν μία πολύ εύθραυστη αυτοπεποίθηση. Συνεχίζει λέγοντας ότι ο εαυτός στις αρχές της ζωής του ατόμου έχει μία διπολική δομή με τον έναν πόλο σε μία ανώριμη αίσθηση μεγαλείου και τον άλλο με την υπερβολική εξιδανίκευση των άλλων, η οποία έχει χαρακτηριστικά εξαρτήσεων. Αν οι γονείς αντιμετωπίσουν το παιδί με σεβασμό, τρυφερότητα και ενσυναίσθηση, του προσφέρουν μία φυσιολογική αίσθηση αυτό-αξίας. Αν, όμως, οι γονείς αντιμετωπίσουν το παιδί επιδοκιμάζοντας το για τις ικανότητές του και εκτιμούν το παιδί όχι λόγω της αξίας του αλλά ως μέσο για να ενισχύσουν τη δική τους αυτοπεποίθηση τότε το παιδί δεν θα αναπτύξει υγιή αυτοπεποίθηση. Σε αυτήν την περίπτωση το παιδί δυσκολεύεται να δεχτεί τις αδυναμίες του. Αυτό το έλλειμμα υγιούς αίσθησης εαυτού είναι που οδηγεί στην ανάπτυξη της ναρκισσιστικής διαταραχής προσωπικότητας. Ως ενήλικες τα άτομα με ναρκισσιστική διαταραχή προσωπικότητας παλεύουν να ενισχύσουν την αίσθηση της αυτοαξίας τους μέσα από συνεχή αναζήτηση της αγάπης και της επιδοκιμασίας των άλλων.
2. Κοινωνικό μοντέλο: οι Carolyn Morf & Frederick Rhodewalt (2001) με αυτό το διατύπωσαν τη θέση ότι η ναρκισσιστική διαταραχή προσωπικότητας είναι δομημένη σε δύο υποθέσεις. Πρώτον ότι τα άτομα με ναρκισσιστική διαταραχή προσωπικότητας έχουν εύθραυστη αυτοεκτίμηση και δεύτερον ότι τα άτομα αυτά χρειάζονται τις διαπροσωπικές σχέσεις αλληλεπίδρασης για να ενισχύσουν την αυτοεκτίμησή τους και όχι για να συνάψουν στενές και θερμές σχέσεις. Δηλαδή τα άτομα αυτά εγκλωβίζονται από τον στόχο τους να διατηρήσουν τη μεγαλειώδη αίσθηση που έχουν για τον εαυτό τους.
Οι Morf & Rhodewalt υποστηρίζουν ότι η ευαλωτότητα που παρουσιάζει η αυτοεκτίμηση των ατόμων με ναρκισσιστική διαταραχή προσωπικότητας στην ανατροφοδότηση από το περιβάλλον προκύπτει από την προσπάθειά τους να διατηρήσουν την διογκωμένη εικόνα που έχουν για τον εαυτό τους. Σύμφωνα με αυτή τη θεωρία τα άτομα με ναρκισσιστική διαταραχή προσωπικότητας αλληλεπιδρούν με τους άλλους με πρωταρχικό στόχο να ενισχύσουν την αυτοεκτίμησή τους.
Τα άτομα αυτά πρώτον τείνουν να καυχώνται σε μεγάλο βαθμό (στην αρχή φαίνεται να λειτουργεί καλά μετά οι άλλοι αρχίζουν να δυσανασχετούν) και δεύτερον όταν κάποιος άλλος καταφέρει κάτι σημαντικό, το υποτιμούν, δηλαδή είναι πιο σημαντικό να έχουν τον θαυμασμό ή την επιτυχία σε κάποια ανταγωνιστική δραστηριότητα παρά να είναι κοντά με άλλους.
Χαρακτηριστικά Ναρκισσιστικής Διαταραχής της προσωπικότητας κατά DSM-
Σύμφωνα με τo Διαγνωστικό και Στατιστικό Εγχειρίδιο Ψυχικών Διαταραχών, 5η Έκδοση (Diagnostic and Statistical Manual of Menta lDisorders, Fifth Edition) η προσωπικότητα Ναρκισσιστικής Διαταραχής παρουσιάζει διάχυτο πρότυπο μεγαλείου (στη φαντασία ή τη συμπεριφορά), ανάγκη για θαυμασμό και έλλειψη ενσυναίσθησης, με έναρξη στην πρώιμη ενήλικη ζωή του ατόμου και παρουσία τους σε ποικιλία πλαισίων, όπως φαίνεται από πέντε (ή περισσότερα) από τα ακόλουθα κριτήρια (DSM-5, 327):
1. Διαθέτει μεγαλειώδη αίσθηση σημαντικότητας του εαυτού (π.χ. μεγαλοποιεί τα επιτεύγματα και τα ταλέντα.)
2. Ενασχολείται με φαντασιώσεις απεριόριστης επιτυχίας, δύναμης, ευφυΐας, ομορφιάς, ή ιδανικής αγάπης.
3. Πιστεύει ότι είναι εξαιρετικός και μοναδικός άνθρωπος και μπορεί να γίνει κατανοητός μόνο από-ή θα πρέπει να σχετιστεί με- άλλους εξαιρετικούς ή υψηλού επιπέδου ανθρώπους.
4. Απαιτεί υπερβολικό θαυμασμό.
5. Έχει αίσθηση κατοχής ιδιαίτερων δικαιωμάτων (δηλαδή αδικαιολόγητες προσδοκίες εξαιρετικά ευνοϊκής αντιμετώπισης ή αυτόματης συμμόρφωσης με τις προσδοκίες.
6. Χρησιμοποιεί τη διαπροσωπική εκμετάλλευση (δηλαδή εκμεταλλεύεται τους άλλους για να επιτύχει τους δικούς του σκοπούς).
7. Παρουσιάζει έλλειψη ενσυναίσθησης: είναι απρόθυμο να αναγνωρίσει ή να ταυτιστεί με τα αισθήματα και τις ανάγκες των άλλων.
8. Είναι συχνά ζηλόφθονο με τους άλλους ή πιστεύει ότι οι άλλοι είναι ζηλόφθονοι μαζί του.
9. Έχει αλαζονικές, υπεροπτικές συμπεριφορές ή στάσεις.
Πώς αντιμετωπίζει κανείς έναν νάρκισσο :
Με τέσσερις τρόπους θα μπορούσαμε να είμαστε βοηθητικοί ως προς ένα νάρκισσο αλλά εξίσου σημαντικό είναι να προστατεύονται και το ή τα άτομα που συναναστρέφονται μαζί του.
1. Απενοχοποίηση: στην κοινωνική ή/και συναισθηματική επαφή με έναν νάρκισσο το σημαντικότερο είναι να μπορούμε να δούμε ότι το πρόβλημα είναι μόνο ο ίδιος ο νάρκισσος και δεν έχουμε ευθύνες για τη συμπεριφορά του ως προς τους άλλους. Αυτό θα έχει ως αποτέλεσμα να μη νιώθουμε ενοχές για τη συμπεριφορά κάποιου άλλου.
2. Οριοθέτηση: πρέπει ο Νάρκισσος να είναι οριοθετημένος έτσι ώστε να μην παραβλέπει τις ανάγκες των ανθρώπων γύρω του ικανοποιώντας μόνο τις δικές του.
3. Καθρέφτισμα της συμπεριφοράς του: φερόμαστε στον νάρκισσο όπως ακριβώς μας συμπεριφέρεται και αυτός π.χ. αν μας μειώνει ή ασκεί σε βάρος μας άδικη κριτική κάνουμε ακριβώς το ίδιο. Συνήθως ο νάρκισσος όταν αντιμετωπίζει το καθρέφτισμα της συμπεριφοράς του υποχωρεί.
4. Η απειλή της εγκατάλειψης: η εγκατάλειψη είναι ο μεγαλύτερος φόβος ενός νάρκισσου από τους ανθρώπους που είναι κοντά του συναισθηματικά. Αυτός ο φόβος της εγκατάλειψης ή η απειλή του μπορεί να τον κάνει να αλλάξει τη συμπεριφορά του.
Τρία βασικά βήματα αυτοβοήθειας για το Νάρκισσο
1.Το άτομο με ναρκισσιστική διαταραχή προσωπικότητας εντοπίζει τα προβλήματα στις σχέσεις του με τους άλλους, όμως δεν θα παραδεχτεί την ευθύνη του για αυτά. Το πιο σημαντικό βήμα στην αντιμετώπιση του ναρκισσισμού γίνεται όταν το άτομο δει την ευθύνη του μέσα στη σχέση του με τους άλλους.
2. Ο νάρκισσος ζει σε ένα δικό του κόσμο, οπότε το περιβάλλον του θα πρέπει να του δείχνει την πραγματικότητα, να τον αποδεχτούν και να τον εκτιμούν γι΄ αυτό που πραγματικά είναι και όχι για αυτό που νομίζει ότι είναι.
3. Το άτομο αυτό θα χρειαστεί ψυχοθεραπευτική βοήθεια που θα τονώσει κάθε υγιές κομμάτι της προσωπικότητάς τους και θα αποδυναμώσει τα παθολογικά κομμάτια τους.
Θεραπεία
Στις περισσότερες περιπτώσεις η ναρκισσιστική διαταραχή προσωπικότητας παρουσιάζει συννοσηρότητα και με άλλες διαταραχές ή στοιχεία διαταραχών και το άτομο αισθάνεται δυσφορία που ίσως το κάνουν να ζητήσει βοήθεια και έτσι το όφελος του θα είναι πολλαπλό.
Στην περίπτωση που υπάρχει μόνο ναρκισσιστική διαταραχή προσωπικότητας είναι πολύ δύσκολο να ζητήσει το άτομο βοήθεια κι αυτό γιατί δεν αντιλαμβάνεται ότι τα χαρακτηριστικά της προσωπικότητας του κάνουν τους γύρω του να δυσφορούν πολύ με τον χαρακτήρα που παρουσιάζει.
Αν όμως το άτομο αρχίσει ψυχοθεραπεία θα αποκτήσει αίσθηση του μηχανισμού της μεγαλομανίας του με απώτερο στόχο να κατακτήσει πιο ρεαλιστική εικόνα εαυτού του αλλά και των άλλων ατόμων γύρω του. Έτσι όταν αποδεχτεί αυτό που είναι και λειτουργεί με αυθεντικότητα θα καταφέρει να βιώνει με πιο υγιείς τρόπους το κομμάτι του ναρκισσισμού του και σαν αποτέλεσμα θα ενισχύσει και το υγιές κομμάτι του εγώ του.
Επιλογικά
Το να είναι κανείς νάρκισσος ίσως είναι δύσκολο για αυτόν ορισμένες φορές, ειδικότερα όταν οι συμπεριφορές και οι στάσεις του δεν έχουν ακόμα πλήρως ταυτιστεί με ικανοποιητικές αντιδράσεις εκ μέρους των άλλων. Έως ότου, λοιπόν, να εξασφαλίσει πετυχημένες «συνταγές» στον προσεταιρισμό των επιδιώξεών του, ο Νάρκισσος βρίσκεται σε διαρκή αναζήτηση. Όταν εδραιωθούν αυτές οι συνθήκες, αναπαύεται σε μία σταθερή θέση συνεχίζοντας την πορεία του με ευλαβική πιστότητα. Αν αυτή η διαδικασία για τον νάρκισσο περιλαμβάνει δυσκολίες και αναστατώσεις, πολύ περισσότερες είναι αυτές που βιώνει κάποιος που θα σχετιστεί μαζί του και για την ακρίβεια είναι πολλαπλάσια δυσκολότερη η κατάσταση για εκείνον.
Θα τολμούσαμε να πούμε πως με μαθηματική ακρίβεια εάν κάποιος σχετίζεται με άτομο με ναρκισσιστική διαταραχή θα χρειαστεί υποστήριξη σε βάθος χρόνου από ειδικό ψυχικής υγείας. Είναι τέτοια η ψυχολογική αποδόμηση που προκαλείται από τη σκληρή, άκαμπτη και χειριστική συμπεριφορά του νάρκισσου και σε συνδυασμό με την παρουσία πολλών εξαρτητικών προσωπικοτήτων στην κοινωνία μας -που φυσικά δηλώνει κατά ένα μέρος και την κοινωνική παθογένεια- δημιουργείται σημαντικό ζήτημα. Ο «εξαρτώμενος» ενός νάρκισσου αποδομείται σταδιακά και χάνει την αυτοεικόνα του, δεν γνωρίζει πλέον ποιος είναι και χρειάζεται μεγάλη ψυχική ανθεκτικότητα για να καταφέρει να απομακρυνθεί από τέτοιας έκτασης εθιστική κατάσταση. Πέραν της ψυχικής υγείας βάλλεται επικίνδυνα και η σωματική · τα υψηλά επίπεδα στρες, κορτιζόλης και οι παρεπόμενες διαταραχές του συναισθήματος είναι λίγες μόνο από αυτές τις συνέπειες και επιπτώσεις που μπορούμε να αναφέρουμε διαπιστωτικά.
Ως γονείς λοιπόν και ειδικοί είμαστε επιφορτισμένοι με την ευθύνη να φανούμε ιδιαίτερα προσεκτικοί στη διαπαιδαγώγηση των παιδιών και να προσφέρουμε μία υγιή εικόνα αποδοχής προς αυτά. Οι αυξημένες προσδοκίες μας με την ταυτόχρονη πεποίθηση περί εκπλήρωσής τους δημιουργούν ένα παραφουσκωμένο εγώ στα παιδιά από τη μία μεριά και από την άλλη η μείωση ή η αρνητική εικόνα που πολλές φορές ως γονείς αντικαθρεφτίζουμε στα παιδιά μας είναι πραγματικά οι διπολικές αντιδράσεις που κατά ανάγκη πρέπει να αποφεύγονται. Αντίθετα, ένας υγιής συνδυασμός ενδιαφέροντος, στοργής και ρεαλιστικών προσδοκιών μπορεί να συντείνει στη διαμόρφωση μιας ισχυρής προσωπικότητας χωρίς προσκόλληση στο γονεϊκό πρότυπο.
ΑΠΟΦΘΕΓΜΑΤΑ
Κανείς δεν είναι τόσο άδειος όσο αυτοί που είναι γεμάτοι από τον εαυτό τους. Benjamin Whichcote, 1609-1683, Άγγλος κληρικός & διανοούμενος
Όσο περισσότερο αγαπάς τον εαυτό σου, τόσο γίνεσαι μεγαλύτερος εχθρός του. Marievon Ebner-Eschenbach, 1830-1916, Γερμανίδα γνωμικογράφος
Είμαι τόσο σπουδαίος, που ακόμα κι εγώ παθαίνω γλωσσοδέτη όταν πρόκειται να μιλήσω στον εαυτό μου. Douglas Adams, 1952-2001, Βρετανός συγγραφέας επιστ. Φαντασίας.
Δεν έχω να δηλώσω τίποτα ( στο τελωνείο ) εκτός από τη μεγαλοφυΐα μου. Oscar Wilde 1854- 1900.
* Η Βασιλική Ματιάκη είναι Υπ. Διδάκτωρ της Θεολογικής Σχολής ΑΠΘ, Εκπαιδεύτρια Ενηλίκων και η Δέσποινα Εκιζίδου, Σύμβουλος Ψυχικής Υγείας
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:
American psychiatric association, Διαγνωστικά κριτήρια από DSM-5, μετάφραση-επιμέλεια Γκοτζαμάνης, Κ., Εκδόσεις: Λίτσας
Freud, S (2000). Εισαγωγή στην ψυχανάλυση. Μετάφραση: Κωστελενος, Δ. Εκδοσεις: Δαμιανός.
Jung, C.G. (1953). Two Essays on Analytical Psychology .London: Routledge and K.
McWilliams,N,(1994). PsychoanaliticDiagnosis.NewYork:TheGuilfordPress.
Βασλαματζής, Γ. (1996) Το αντικείμενο του νάρκισσου, μύθος και κλινικής ψυχαναλυτική θεωρία, Εκδόσεις : Ίδρυμα Γουλανδρή - Χόρν
Kring A.M. - Davison G.C.& Neale J. M. - Johnson S.L. (2010) Ψυχοπαθολογία , Επιμέλεια : Αυδή, Ε. & Ρούσση Π. Εκδόσεις: Gutenberg
Ιστότοποι:
(Αντιγόνη Γαρυφαλλάκη, «ναρκισσισμός: η μάσκα ενός πληγωμένου παιδιού», https://www.psychology.gr/personality/2904-narkissismos-i-maska-enos-pligomenou-paidioy.html
(Δέσποινα Δριβάνου, «ναρκισσισμός & η σχέση με τους «άλλους», https://www.psychologynow.gr/psychology-in-our-life/relations/671-narkissismos-ke-i-schesi-me-tus-allus-tis-despinas-dribaku.html
(Μάρω Μπέλλου «ναρκισσισμός ή εξιδανίκευση»,
https://www.psychografimata.com/narkissismos-i-exidanikefsi/