Η συναυλία του Διονύση Σαββόπουλου στο Ηράκλειο το 2008. Φωτογραφία: xamogelo / Wikimedia Commons, CC BY-SA 2.0. Ασπρόμαυρη επεξεργασία: Βασιλική Β. Παππά.

Υπάρχουν καλλιτέχνες που γράφουν τραγούδια, και υπάρχουν εκείνοι που γράφουν εποχές. Ο Διονύσης Σαββόπουλος ανήκε αναμφίβολα στη δεύτερη κατηγορία. Η είδηση της εκδημίας του, δεν ήρθε απλώς να προσθέσει ένα ακόμη όνομα στη μακρά λίστα των απωλειών· ήρθε να σημάνει το τέλος μιας εποχής όπου η μουσική και ο λόγος ήταν τρόποι ύπαρξης, αναζήτησης και συνομιλίας με τον εαυτό μας.

Ο «Νιόνιος», όπως τον αποκαλούσαν με οικειότητα γενιές Ελλήνων, υπήρξε κάτι περισσότερο από τραγουδοποιός. Ήταν ένας αφηγητής του σύγχρονου ελληνικού βίου, ένας παρατηρητής που κοίταξε βαθιά στο εσωτερικό της κοινωνίας, για να μας επιστρέψει μέσα από τους στίχους του μια μορφή καθρέφτη. Ο καθένας μας είδε μέσα σε αυτόν κάτι από τον εαυτό του: την αγωνία, την αμφιβολία, την πίστη, την ειρωνεία, την ελπίδα.

Από τη Θεσσαλονίκη στη σκηνή της ιστορίας

Γεννημένος στη Θεσσαλονίκη, με το ανήσυχο πνεύμα μιας γενιάς που μεγάλωνε ανάμεσα σε προσδοκίες και αντιφάσεις, ο Σαββόπουλος άφησε τη Νομική για τη μουσική. Ήταν μια πράξη ελευθερίας, ίσως και μοίρας. Στα μέσα της δεκαετίας του '60, όταν κυκλοφόρησε το Φορτηγό, λίγοι φαντάζονταν ότι ένας νεαρός τραγουδοποιός θα αναποδογύριζε το ελληνικό τραγούδι, φέρνοντάς το πιο κοντά στον άνθρωπο και πιο μακριά από τη φόρμα.

Το ροκ, το λαϊκό, το ρεμπέτικο, το έντεχνο – όλα συναντήθηκαν στο έργο του όχι σαν τεχνικό πείραμα, αλλά σαν φυσική ανάγκη. Ο Σαββόπουλος ανακάτευε ήχους και λόγια, όπως ανακατεύονται οι άνθρωποι στα καφενεία, στις πορείες, στα όνειρα. Ο ήχος του είχε την αλήθεια του δρόμου και την τρυφερότητα μιας εξομολόγησης.

Ο τραγουδοποιός που δεν χωρούσε σε καμία εποχή

Καμία εποχή δεν τον χώρεσε πλήρως, και καμία δεν τον αγνόησε. Στη διάρκεια της δικτατορίας, η φωνή του έγινε σύμβολο αντίστασης· στη Μεταπολίτευση, καταγραφή της ελπίδας· στα πιο ώριμα χρόνια, καθρέφτης της απογοήτευσης και της αυτοκριτικής. Δεν τραγούδησε «για» την Ελλάδα, αλλά ως Ελλάδα – με όλα τα πάθη και τις αντιφάσεις της.

Υπήρξε αιχμηρός και βαθιά ανθρώπινος. Ενοχλούσε όσο συγκινούσε, κι αυτή ήταν η δύναμή του. Δεν φοβήθηκε να αλλάζει, να αμφισβητεί, να δοκιμάζει. Από το Περιβόλι του Τρελού έως το Κούρεμα και το Τραπεζάκια Έξω, η μουσική του στάθηκε ένας διάλογος ανάμεσα στο συλλογικό και το προσωπικό. Σαν να έγραφε συνεχώς την αυτοβιογραφία ενός λαού.

Η φωνή που μας συνόδευσε

Οι στίχοι του – άλλοτε ποιητικοί, άλλοτε σαρκαστικοί – είχαν πάντα ένα κέντρο: τον άνθρωπο. «Ας κρατήσουν οι χοροί», έλεγε, κι αυτό δεν ήταν μόνο ευχή· ήταν υπόσχεση ότι το τραγούδι μπορεί να γίνει κοινότητα. Κάθε φορά που ακουγόταν ένα «Ζεϊμπέκικο» ή ο «Μπάλλος», ο ακροατής δεν ήταν απλός θεατής, αλλά συμμέτοχος σε ένα τελετουργικό μνήμης και συνέχειας.

Ο Σαββόπουλος δεν υπήρξε ποτέ "εύκολος". Οι στίχοι του απαιτούσαν να σταθείς, να σκεφτείς, να αμφισβητήσεις. Σε μια εποχή όπου η ταχύτητα κυριαρχεί, εκείνος έμενε σταθερός υπενθυμίζοντας ότι το τραγούδι δεν είναι προϊόν, αλλά πρόταση ζωής.

Ο στοχαστής πίσω από τον καλλιτέχνη

Πέρα από τις νότες και τους στίχους, υπήρχε ένας στοχαστής που διάβαζε την Ελλάδα με τον δικό του τρόπο. Ο Σαββόπουλος είχε τη σπάνια ικανότητα να βλέπει την Ιστορία όχι ως μάθημα, αλλά ως εμπειρία που μας διαμορφώνει. Κάθε του έργο ήταν και μια συνομιλία με το παρελθόν, μια πρόσκληση να αναμετρηθούμε με το ποιοι είμαστε.

Ίσως αυτή η διαρκής αυτοπαρατήρηση να ήταν το πιο ριζοσπαστικό του στοιχείο. Δεν δίστασε να εκτεθεί, να αναθεωρήσει, να γελάσει με τον ίδιο του τον μύθο. Στα χρόνια της ωριμότητας έδειξε πως η αληθινή δημιουργία δεν είναι επανάσταση για την επανάσταση, αλλά ειλικρίνεια απέναντι στον εαυτό σου.

Η απουσία που έγινε παρουσία

Η απώλειά του συγκίνησε βαθιά όχι μόνο τον κόσμο της μουσικής, αλλά και όσους τον άκουσαν έστω μία φορά και ένιωσαν κάτι να μετακινείται μέσα τους. Δεν είναι πολλοί οι καλλιτέχνες που αφήνουν πίσω τους τραγούδια-τοπόσημα, που λειτουργούν σαν μνημεία της συλλογικής μνήμης. Ο Σαββόπουλος το κατάφερε.

Και τώρα που δεν είναι πια εδώ, μένουν τα τραγούδια του – ζωντανά, ανοιχτά, διαθέσιμα σε κάθε νέο ακροατή που αναζητά κάτι αληθινό μέσα στον θόρυβο της εποχής. Μένει κι εκείνη η αίσθηση ότι ο Σαββόπουλος δεν έγραψε μόνο για τη γενιά του, αλλά για όλες όσες θα έρθουν.

Το αποτύπωμα μιας ζωής

Ήταν ποιητής χωρίς να θέλει να είναι ποιητής, πολιτικός χωρίς να διεκδικεί ρόλο, φιλόσοφος της καθημερινότητας. Με την κιθάρα του και τη χαρακτηριστική, λίγο σπασμένη φωνή του, μας υπενθύμισε ότι το τραγούδι μπορεί να γίνει τρόπος κατανόησης του κόσμου.

Στην εποχή της επιτάχυνσης, εκείνος μας χάρισε τον χρόνο της σκέψης. Στην εποχή του κυνισμού, μας χάρισε την πίστη ότι μπορούμε ακόμη να συγκινηθούμε. Κι αυτό, ίσως, είναι το σπουδαιότερο έργο ενός δημιουργού: να μας κάνει να ξαναθυμόμαστε την ανθρωπιά μας.

Ο Διονύσης Σαββόπουλος έφυγε όπως έζησε — ήσυχα, χωρίς θόρυβο, αλλά αφήνοντας πίσω του ένα αποτύπωμα που δεν σβήνει. Στο τέλος, ίσως να ήξερε καλύτερα από όλους πως «πρέπει να δημιουργούμε τον εαυτό μας». Και μέσα από τα τραγούδια του, αυτό ακριβώς μας έμαθε να κάνουμε.

Κείμενο: Βασιλική Β. Παππά, Culture Magazine