Η σοφία των ιθαγενών κουλτούρων μας υπενθυμίζει ότι ο χρόνος δεν είναι απλώς μέτρηση, αλλά η ίδια η ζωή – και ότι η εργασία δεν πρέπει να καταπίνει την ύπαρξή μας. 

του Απόστολου Ζιώγα*

Είναι ο χρόνος που έχεις χάσει για το τριαντάφυλλό σου

που κάνει το τριαντάφυλλό σου τόσο σημαντικό

Αντουάν ντε Σαιντ-Εξυπερύ

O χρόνος συσχετίζεται με τις γήινες και ουράνιες αλλαγές. Στις παραδοσιακές αυτόχθονες κουλτούρες του παρελθόντος, η ανθρώπινη δραστηριότητα προγραμματιζόταν σύμφωνα με τα επαναλαμβανόμενα πρότυπα της φύσης. Για παράδειγμα, μια συνάντηση μπορούσε να προγραμματιστεί για την επόμενη πανσέληνο. Μια τέτοια έντονη ευαισθησία στο ημερολόγιο της φύσης έχει και συμβολική σημασία. Το να κοιτάς ψηλά και να βλέπεις τη Σελήνη στον ουρανό τη νύχτα είναι σαν να βλέπεις την ίδια Σελήνη που κάποιος είδε κάποτε πριν από αιώνες και κάποιος άλλος ελπίζουμε ότι θα δει αιώνες στο μέλλον. Ο χρόνος είναι συνυφασμένος με τη φύση με μια έννοια που υπερβαίνει κατά πολύ τη δυτική κατανόηση. Ενσαρκώνει το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον ταυτόχρονα. Ο χρόνος είναι ζωή.

Ο στόχος των περισσότερων ιθαγενών οικονομιών δεν είναι να αυξήσουν την παραγωγή, αλλά να δημιουργήσουν μια ολιστική ευημερία για όλους. Η θερινή ώρα έχει σχεδιαστεί αποκλειστικά για τους εργαζόμενους από τις 9 έως τις 5, καθότι επιχειρεί να ενισχύσει την οικονομική δραστηριότητα παρέχοντάς τους, και μόνο σε αυτούς, περισσότερο φως. Χρειάζεται όμως πραγματικά η οικονομία αυτή την επιπλέον ώρα ηλιοφάνειας και παραγωγικότητας των εργαζομένων; Οι παραδοσιακές οικονομικές φιλοσοφίες πιθανότατα θα απαντούσαν όχι. Έτσι, ήδη από την εφεύρεση του ρολογιού, ο καπιταλισμός αντιμετωπίζει όλο και περισσότερο τον χρόνο ως ένα άψυχο αντικείμενο, σε μεγάλο βαθμό ανεξάρτητο από το περιβάλλον. Ενώ η υπόλοιπη φύση ανατέλλει και κοιμάται σύμφωνα με τους σεληνιακούς και ηλιακούς κύκλους, οι άνθρωποι εργάζονται και κοιμούνται σύμφωνα με την επαναφορά των τεχνητών ρολογιών τους.

Πλέον η αντικειμενοποίηση του χρόνου αρχίζει να συνδέεται με μια απάνθρωπη κουλτούρα εργασίας. Οι σύγχρονοι εργαζόμενοι αναμένεται όλο και περισσότερο να αντιμετωπίζουν τον χρόνο ως ένα αριθμητικό περιουσιακό στοιχείο που μπορεί να διαχειριστεί, να μετρηθεί και να ελεγχθεί. Ο χρόνος για ξεκούραση και χαλάρωση δεν έχει μετρήσιμη κατοικία στην καπιταλιστική οικονομία της ζωής. Υπάρχουν σίγουρα πρακτικά οφέλη από τη χρήση του χρόνου για τη μέτρηση και την παρακολούθηση των οικονομικών δραστηριοτήτων, ωστόσο, αυτή η λογική πρακτικότητα έχει ανατραπεί προκειμένου να κρατηθούν οι εργαζόμενοι αιχμάλωτοι σε ένα μη βιώσιμο, αφύσικο και εκμεταλλευτικό περιβάλλον: με άλλα λόγια, ο χρόνος εργασίας και ο χρόνος ζωής έχουν συγχωνευθεί σε ένα. Οπότε, στον καπιταλισμό, η εργασία αναμένεται να αυξάνεται επ' άπειρον, παρά το γεγονός ότι υπάρχει μέσα σε έναν πεπερασμένο κόσμο που κατοικείται από περιορισμένα όντα. Σε μια εποχή που η ανθρώπινη δραστηριότητα εξαντλεί την οικολογία του κόσμου - αντί να τη συντηρεί όπως κάποτε - αυτή η προσέγγιση στην εργασία του εικοσιτετραώρου είναι απλώς ασύμβατη με τη φύση. Επομένως, η θερινή ώρα αναπαράγει την ίδια καταστροφική λογική που έχει οδηγήσει τους ανθρώπους και τα μη ανθρώπινα όντα στις παρούσες κοινωνικο-οικολογικές κρίσεις. Η ανυπακοή και η κυριαρχία στους νόμους, τους ρυθμούς και το σχήμα της φύσης, όπως φαίνεται στην εποχιακή εκμετάλλευση της ανθρώπινης ενέργειας και εργασίας μέσω της θερινής ώρας, διαιωνίζει την άνευ προηγουμένου κοινωνική και περιβαλλοντική παρακμή, μοναδικά χαρακτηριστική της τρέχουσας καπιταλιστικής εποχής.

Σε αντίθεση με τη σχετικά πρόσφατη έναρξη του καπιταλισμού, η σοφία των ιθαγενών υιοθετεί ένα σύνολο φιλοσοφιών τόσο παλιών όσο και ο χρόνος. Υπενθυμίζει στους ανθρώπους ότι υπάρχουν και άλλοι τρόποι αλληλεπίδρασης με τον χρόνο, την εργασία και το περιβάλλον, τρόποι που υπήρχαν πριν από τον καπιταλισμό και που μπορούν να υπάρξουν και μετά. Οι άνθρωποι θα μπορούσαν να είναι σε καλύτερη θέση, αν η συζήτηση για την αλλαγή των ρολογιών το φθινόπωρο και την άνοιξη δεν αφορούσε το πόσο χρόνο μπορούμε να «αξιοποιήσουμε» ή πόσο φως της ημέρας μπορούμε να «εξοικονομήσουμε», αλλά μάλλον τη μείωση του αριθμού των ωρών που αναμένεται να γίνουν χρήσιμες - και κερδοφόρες - ώστε να εξασφαλίσουμε μια πιο δίκαιη και βιώσιμη ύπαρξη για όλους. Ως εκ τούτου, ο χρόνος είναι το νόμισμα της ζωής σου: το μοναδικό νόμισμα που έχεις και μόνο εσύ μπορείς να αποφασίσεις πώς θα το ξοδεύεις˙ πρόσεχε μόνο μην αφήνεις άλλους ανθρώπους να το ξοδεύουν αυτοί για σένα.

* Ο Απόστολος Ζιώγας είναι Βιολόγος.