Θεολογικός στοχασμός για τον θάνατο και την ελευθερία του ανθρώπου

Ο χρόνος κυλά αθόρυβα, κρατώντας μυστικά που μόνο ο Θεός γνωρίζει.

της Βασιλικής Β. Παππά*

Τι θα συνέβαινε αν ο άνθρωπος γνώριζε την ακριβή ώρα του θανάτου του; Θα ζούσε πιο συνειδητά ή θα παραδινόταν στον φόβο και την αναβολή; Το άρθρο εξερευνά, μέσα από θεολογική και υπαρξιακή ματιά, γιατί ο Θεός επέλεξε να κρατήσει κρυφό το «πότε» του τέλους μας. Μια σιωπή γεμάτη αγάπη, που μετατρέπει τον χρόνο σε χώρο ελευθερίας, μετάνοιας και αιώνιας ελπίδας.

Από την αρχή της ανθρώπινης ιστορίας, ο θάνατος υπήρξε το πιο μεγάλο μυστήριο και το πιο δυνατό σοκ για τη λογική μας. Ο άνθρωπος γνωρίζει ότι είναι θνητός, αλλά δεν γνωρίζει πότε θα επέλθει το τέλος του επί γης. Αυτή η αβεβαιότητα, όσο κι αν φαίνεται τρομακτική, κρύβει μέσα της μια βαθιά θεία σοφία. Το ερώτημα, λοιπόν, «τι θα κάναμε αν ξέραμε πότε θα πεθάνουμε;» δεν είναι απλώς φιλοσοφικό· είναι κατεξοχήν θεολογικό, γιατί αγγίζει το μυστήριο της ελευθερίας, της μετανοίας και της θείας πρόνοιας.

Η ανθρώπινη φύση και η γνώση του τέλους

Αν ο άνθρωπος γνώριζε την ακριβή ημέρα και ώρα του θανάτου του, η ζωή του θα άλλαζε ριζικά. Άλλοι θα προσπαθούσαν να εκμεταλλευτούν τον χρόνο μέχρι τότε, να ζήσουν «όσο πιο έντονα γίνεται», να απολαύσουν τα πάντα, πιστεύοντας πως έχουν περιθώριο για μετάνοια λίγο πριν το τέλος. Άλλοι, πιο ευαίσθητοι, θα καταλαμβάνονταν από φόβο, αγωνία, ίσως και απελπισία, ζώντας συνεχώς με το φάντασμα του επικείμενου τέλους.

Η γνώση αυτή θα μπορούσε να οδηγήσει είτε σε ακραίο ηδονισμό, είτε σε παραίτηση και μελαγχολία. Γιατί ο άνθρωπος, χωρίς τη χάρη του Θεού, αδυνατεί να σταθεί ψύχραιμος απέναντι στο αναπόφευκτο. Η ελπίδα στην αιωνιότητα θα έδινε τη θέση της είτε στη βιαστική κατανάλωση των απολαύσεων, είτε στη ματαιότητα.

Ο Θεός όμως δεν θέλει τον άνθρωπο να ζει ούτε στην αυταπάτη της αθανασίας ούτε στη σκιά του φόβου. Θέλει να ζει εν εγρηγόρσει, ελεύθερα, αγαπώντας και μετανοώντας κάθε στιγμή, χωρίς να μεταθέτει την πνευματική του αφύπνιση για «αργότερα».

Η σιωπή του ορίζοντα θυμίζει ότι το τέλος είναι πάντα ένα πέρασμα.

Ο λόγος της σιωπής του Θεού

Η Αγία Γραφή και η Πατερική Παράδοση είναι σαφείς: ο Θεός σιωπά ως προς τον χρόνο του θανάτου μας όχι επειδή θέλει να μας τρομάξει, αλλά επειδή θέλει να μας σώσει. Ο ίδιος ο Χριστός είπε: «Γρηγορεῖτε οὖν, ὅτι οὐκ οἴδατε ποία ὥρα ὁ Κύριος ὑμῶν ἔρχεται» (Ματθ. 24,42).

Η άγνοια αυτή είναι πρόσκληση σε διαρκή επαγρύπνηση. Ο άνθρωπος που δεν γνωρίζει την ώρα του τέλους του, ζει κάθε μέρα σαν να είναι η τελευταία του, και αυτό τον οδηγεί σε εσωτερική κάθαρση. Όπως λέει ο άγιος Ισαάκ ο Σύρος: «Μνήμη θανάτου καθημερινή, ζωή αμαρτίας δεν αφήνει».

Αν γνωρίζαμε την ακριβή ώρα του θανάτου μας, θα αναβάλλαμε την πνευματική μας προετοιμασία για το «μετά», χτίζοντας πάνω στην ψευδαίσθηση ότι έχουμε χρόνο. Η σιωπή του Θεού, λοιπόν, είναι παιδαγωγική: μας προτρέπει να μετανοούμε σήμερα, τώρα, όχι αύριο.

Ο χρόνος ως δώρο και όχι ως απειλή

Η θεία σοφία δεν μας άφησε απλώς στο σκοτάδι· μας χάρισε τον χρόνο ως χώρο σωτηρίας. Κάθε στιγμή είναι ευκαιρία αλλαγής, κάθε αναπνοή μπορεί να γίνει προσευχή, κάθε σχέση μπορεί να μεταμορφωθεί με την αγάπη. Αν ο άνθρωπος ήξερε το τέλος του, ο χρόνος θα έχανε τη δυναμική του· θα γινόταν μετρημένος, περιορισμένος, ίσως και ανούσιος.

Η Εκκλησία δεν θεωρεί τον χρόνο εχθρό, αλλά σύμμαχο. Γι' αυτό και το λειτουργικό έτος μάς διδάσκει να ζούμε κυκλικά, να μετανοούμε και να αναγεννιόμαστε διαρκώς. Η άγνοια του τέλους, επομένως, δεν είναι κατάρα· είναι η ευλογία της ελευθερίας. Είναι ο τρόπος με τον οποίο ο Θεός μας λέει: "Μη φοβάσαι το τέλος· φρόντισε να είσαι έτοιμος κάθε στιγμή, κι εγώ θα είμαι μαζί σου".

Όσο πυκνή κι αν είναι η σκιά, το φως του Θεού βρίσκει πάντα δρόμο.

Η ανθρώπινη ψυχολογία απέναντι στο άγνωστο

Ψυχολογικά, ο φόβος του θανάτου είναι ίσως ο πιο βαθύς και υπαρξιακός φόβος του ανθρώπου. Οι περισσότεροι προσπαθούν να τον απωθήσουν, να τον ξεχάσουν, να ζήσουν σαν να μην υπάρχει. Κι όμως, η μνήμη του θανάτου δεν είναι σκοτεινή, όταν φωτίζεται από την πίστη. Οι Πατέρες τη θεωρούν πνευματική άσκηση, όχι νοσηρή εμμονή. Ο άγιος Ιωάννης της Κλίμακος γράφει: «Όποιος μνημονεύει τον θάνατον κάθε ώρα, ουδέποτε αμαρτάνει.»

Η γνώση της ακριβούς ώρας, αντίθετα, θα αφαιρούσε από τον άνθρωπο τη δυνατότητα αυτής της πνευματικής εγρήγορσης. Θα μετέτρεπε το μυστήριο σε μηχανική αντίστροφη μέτρηση. Ο Θεός, λοιπόν, μας προστατεύει από αυτή την ψυχολογική και πνευματική φθορά, καλώντας μας να ζούμε με πίστη και όχι με αριθμούς.

5. Ο θάνατος ως πέρασμα, όχι τέλος

Η χριστιανική πίστη δεν βλέπει τον θάνατο ως καταστροφή, αλλά ως πέρασμα προς την αιώνια ζωή. Η άγνοια της ώρας του θανάτου μας βοηθά να μάθουμε να εμπιστευόμαστε. Αν γνωρίζαμε ακριβώς τη στιγμή, η σχέση μας με τον Θεό θα μπορούσε να γίνει συμβατική: «θα μετανοήσω όταν έρθει η ώρα». Μα η σωτηρία δεν είναι πράξη πανικού της τελευταίας στιγμής· είναι σχέση αγάπης που καλλιεργείται μέσα στον χρόνο.

Ο Θεός σέβεται την ελευθερία μας· δεν μας εξαναγκάζει να Τον αγαπήσουμε με φόβο, αλλά μας δίνει χώρο να Τον αναζητήσουμε ελεύθερα. Γι' αυτό και το «πότε» του θανάτου παραμένει κρυφό, ώστε η αγάπη μας να είναι αυθεντική και όχι προϊόν υπολογισμού.

Η πόρτα παραμένει κλειστή μέχρι τη στιγμή που ο Θεός θα αποφασίσει να ανοίξει. 

Η θεολογική διάσταση του μυστηρίου

Στην Ορθόδοξη θεολογία, ο χρόνος του θανάτου θεωρείται μέρος της θείας οικονομίας. Ο Θεός γνωρίζει πότε και πώς θα φύγει κάθε άνθρωπος από τον κόσμο, γιατί «ἐν τῇ χειρὶ αὐτοῦ ψυχαὶ πάντων τῶν ζώντων» (Ιώβ 12,10). Το μυστήριο αυτό υπερβαίνει τη λογική, αλλά αποκαλύπτει τη στοργή Του.

Η άγνοια της ώρας του θανάτου δεν σημαίνει εγκατάλειψη· σημαίνει πρόνοια. Ο Θεός ρυθμίζει το πότε με τρόπο που εξυπηρετεί τη σωτηρία μας. Πολλοί άγιοι, λίγο πριν φύγουν, είχαν προαισθήσεις ή σημάδια· αλλά αυτά δίνονταν όχι ως πληροφορίες, αλλά ως δώρα χάριτος. Το γενικό όμως σχέδιο παραμένει καλυμμένο, γιατί δεν είμαστε έτοιμοι να το σηκώσουμε.

Το πνευματικό συμπέρασμα

Αν ο άνθρωπος γνώριζε την ώρα του θανάτου του, θα έχανε την αξία του «σήμερα». Η μετάνοια θα γινόταν υπολογισμός, η ζωή θα γινόταν προθεσμία, και η αγάπη προς τον Θεό θα ήταν φόβος και όχι ελεύθερη ανταπόκριση.

Ο Θεός, αντίθετα, θέλει να ζούμε με ελευθερία και υπευθυνότητα. Να βλέπουμε κάθε ανατολή ως ευκαιρία, κάθε νύχτα ως στοχασμό, κάθε αναπνοή ως δώρο. Δεν γνωρίζουμε πότε θα φύγουμε, αλλά γνωρίζουμε Ποιος μας περιμένει. Και αυτό αρκεί. Όπως λέει ο Άγιος Νικόλαος Βελιμίροβιτς: «Δεν έχει σημασία πότε θα φύγεις από τη ζωή, αλλά πώς θα σε βρει ο Κύριος όταν έρθει.»

Αυτό είναι και το νόημα της θείας σιωπής: να μάθουμε να ζούμε εν μετανοία, εν ταπεινώσει και εν αγάπη, ώστε κάθε στιγμή να είμαστε έτοιμοι να πούμε: «Έτοιμη η καρδία μου, ο Θεός, έτοιμη η καρδία μου» (Ψαλμ. 56,8).

Συνοψίζοντας:

Ο Θεός δεν μας αποκαλύπτει την ώρα του θανάτου μας γιατί θέλει να μας κρατήσει σε διαρκή εγρήγορση, όχι σε τρόμο. Η άγνοια αυτή είναι πράξη θείας φιλανθρωπίας και παιδαγωγίας, που μας προφυλάσσει από την αμαρτία της αναβολής και μας καλεί να ζήσουμε κάθε στιγμή ως ιερή. Ο χρόνος είναι δώρο, όχι απειλή· και ο θάνατος, όταν έρθει, είναι το πέρασμα προς τη ζωή που δεν τελειώνει.

Η Βασιλική Β. Παππά σπούδασε στο Τμήμα Ποιμαντικής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης και είναι κάτοχος τριών μεταπτυχιακών τίτλων με άριστα, στην Εκκλησιαστική Ιστορία, τη Χριστιανική Ηθική και την Κοινωνιολογία του Χριστιανισμού. Δημοσιογράφος, πιστοποιημένη από το ΕΚΠΑ ως Σύμβουλος Προσωπικής Ανάπτυξης και ποιήτρια, είναι μέλος της Ένωσης Ελλήνων Λογοτεχνών.

✍️ Σχετικά με τη συγγραφέα

Η Βασιλική Β. Παππά, σπούδασε στο Τμήμα Ποιμαντικής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης και Βελιγραδίου και είναι κάτοχος τριών μεταπτυχιακών τίτλων με άριστα, στην Εκκλησιαστική Ιστορία, τη Χριστιανική Ηθική και την Κοινωνιολογία του Χριστιανισμού.