Όταν τα μάτια συναντούν την τέχνη: το ταξίδι του βλέμματος και η εξερεύνηση της αόρατης σχέσης ανάμεσα στον θεατή και τη δημιουργία.

Το βλέμμα που ανοίγει το ταξίδι του θεατή

Το βλέμμα του θεατή είναι μια μυστική συμφωνία ανάμεσα στο έργο και στον άνθρωπο που το παρατηρεί. Δεν είναι ποτέ απλή όραση· είναι ένας αόρατος δεσμός, ένας δρόμος που ανοίγει ανάμεσα στον δημιουργό, στο δημιούργημα και σε εκείνον που στέκεται απέναντί του. Το βλέμμα δεν καταγράφει απλώς· ερμηνεύει, φωτίζει, επαναπροσδιορίζει. Χωρίς το βλέμμα, το έργο θα έμενε σιωπηλό, ατελές, σαν μια φωνή που δεν βρίσκει ποτέ αυτί να την ακούσει.

Από το θέατρο της αρχαιότητας στην προοπτική της Αναγέννησης

Στην αρχαία Ελλάδα, ο θεατής δεν ήταν απλός παρατηρητής. Ήταν συμμέτοχος σε μια ιερή τελετή. Στο θέατρο του Διονύσου, κάτω από τον ήλιο της Αττικής, οι πολίτες έστρεφαν το βλέμμα τους στη σκηνή και μέσα από την τραγωδία γνώριζαν τον εαυτό τους και την κοινότητά τους. Το βλέμμα τους ήταν συλλογικό, κοινόχρηστο, ένα βλέμμα που ανήκε στην πόλη.

Με την Αναγέννηση, η τέχνη επινόησε έναν νέο τρόπο να κατευθύνει το μάτι. Η εφεύρεση της προοπτικής έδωσε στον θεατή μια προνομιακή θέση: να στέκεται μπροστά στον πίνακα και να βλέπει τον κόσμο να οργανώνεται γύρω από το σημείο όπου εκείνος βρίσκεται. Το βλέμμα έγινε κέντρο, μέτρο και κριτής. Ένας θεατής μπορούσε να νιώσει ότι το σύμπαν της εικόνας του αποκαλυπτόταν επειδή ο ίδιος στεκόταν σε αυτήν ακριβώς τη θέση.

Το βλέμμα που αφοσιώνεται στο έργο, ανακαλύπτοντας λεπτομέρειες και νοήματα 

Ο κινηματογράφος και η σκηνοθεσία του βλέμματος

Με τον κινηματογράφο, το βλέμμα εισήλθε σε μια νέα εποχή. Ο σκηνοθέτης έγινε αρχιτέκτονας της ματιάς: αποφάσιζε τι θα δει ο θεατής, πότε και πώς. Μια κοντινή λήψη μπορούσε να αποκαλύψει τη δόνηση ενός βλέμματος, ένα πανοραμικό πλάνο μπορούσε να μας κατακλύσει με την αίσθηση του απείρου. Το μοντάζ, οι φωτισμοί, οι κινήσεις της κάμερας έστηναν μια αλυσίδα εντυπώσεων που έκαναν τον θεατή να ταξιδεύει όχι μόνο μέσα σε μια ιστορία, αλλά και μέσα στις ίδιες τις αισθήσεις του.

Κι όμως, ο κινηματογράφος δεν πρόσφερε απλώς απόλαυση. Έφερε μαζί του και την έννοια της εξουσίας του βλέμματος. Όπως έδειξε η Λόρα Μάλβεϊ, το «ανδρικό βλέμμα» οργανώνει συχνά την εικόνα γύρω από τη γυναικεία παρουσία ως αντικείμενο. Το βλέμμα αποκαλύπτεται ως μηχανισμός, όχι ως αθώα παρατήρηση. Είναι ένας τρόπος να κατασκευάζουμε και να αναπαράγουμε σχέσεις δύναμης.

Το βλέμμα ως δύναμη και ως παγίδα

Ο Μισέλ Φουκώ έδειξε πώς το βλέμμα μπορεί να γίνει όργανο ελέγχου. Η εικόνα του πανοπτικού –μιας φυλακής όπου ο φύλακας βλέπει χωρίς να φαίνεται– μας θυμίζει ότι όποιος κατέχει το βλέμμα κατέχει και την εξουσία. Ο θεατής, σε τέτοιες συνθήκες, μπορεί να γίνει παγιδευμένος στο ίδιο του το μάτι: νομίζει ότι βλέπει, αλλά στην πραγματικότητα τον βλέπουν, τον καθοδηγούν, τον περιορίζουν.

Αυτό μας οδηγεί σε μια δύσκολη παραδοχή: το βλέμμα είναι πάντα φορτισμένο. Δεν είναι μια καθαρή διαύγεια. Είναι ένα φίλτρο μέσα από το οποίο περνά η ιστορία μας, η κοινωνία μας, οι προσδοκίες μας. Το ποιος βλέπει και ποιος φαίνεται είναι μια σχέση που κρύβει ανισότητες και ιεραρχίες.

Η συλλογή έργων που καλεί το βλέμμα να ταξιδέψει και να στοχαστεί 

Στη σύγχρονη εποχή: το βλέμμα που επιστρέφει

Στην ψηφιακή εποχή, ο θεατής έχει χάσει την αθωότητά του. Στις πλατφόρμες κοινωνικής δικτύωσης δεν είμαστε μόνο θεατές, αλλά και αντικείμενα θέασης. Κοιτάμε τους άλλους και ταυτόχρονα εκθέτουμε τον εαυτό μας στο βλέμμα τους. Η οθόνη του κινητού είναι ένας καθρέφτης που μας αντανακλά με τρόπους που συχνά δεν μπορούμε να ελέγξουμε.

Το βλέμμα έγινε βιαστικό, αποσπασματικό, ένα σκίρτημα του δαχτύλου που κάνει scroll. Ο θεατής δεν έχει χρόνο να βυθιστεί· καταναλώνει εικόνες όπως πίνει κανείς νερό από μια βρύση που τρέχει αδιάκοπα. Κι όμως, ακόμη και σε αυτήν την καταιγίδα εικόνων, κάθε βλέμμα αφήνει ένα ίχνος. Ένα like, ένα σχόλιο, μια ανάμνηση. Το βλέμμα δεν εξαφανίζεται· απλώς αλλάζει μορφή.

Η ευθύνη του θεατή

Συχνά αποδίδουμε στον καλλιτέχνη όλο το βάρος της δημιουργίας. Λέμε ότι εκείνος οφείλει να μας συγκινήσει, να μας διδάξει, να μας προκαλέσει. Ξεχνάμε όμως ότι κι εμείς έχουμε μια ευθύνη απέναντι στο έργο. Το βλέμμα μας μπορεί να είναι βιαστικό και επιφανειακό, αλλά μπορεί να γίνει και προσεκτικό, βαθύ, ανοιχτό.

Ένας θεατής που βλέπει με προσοχή δεν είναι απλός καταναλωτής· είναι συνδημιουργός. Το έργο ζει πραγματικά μόνο όταν κάποιος το κοιτάζει με τέτοιο βλέμμα που του δίνει υπόσταση. Και ίσως αυτή είναι η πιο όμορφη στιγμή της τέχνης: η στιγμή που ένα βλέμμα συναντά ένα άλλο βλέμμα, το βλέμμα του δημιουργού που υπάρχει κρυμμένο μέσα στο έργο.

Το βλέμμα ως καθρέφτης

Δεν είναι τυχαίο ότι συχνά μιλάμε για την τέχνη ως καθρέφτη. Όταν κοιτάμε ένα έργο, στην πραγματικότητα βλέπουμε και τον εαυτό μας. Ένας πίνακας μπορεί να μας θυμίσει κάτι που δεν ξέραμε ότι είχαμε ξεχάσει. Μια ταινία μπορεί να ξυπνήσει φόβους που νομίζαμε πως είχαμε ξεπεράσει. Μια θεατρική σκηνή μπορεί να μας κάνει να δούμε την καθημερινότητά μας με νέο μάτι. Το βλέμμα μας, λοιπόν, δεν είναι μόνο προς τα έξω· είναι και μια διαδρομή προς τα μέσα.

Κάθε φορά που στεκόμαστε απέναντι σε ένα έργο, γινόμαστε θεατές του εαυτού μας. Και αυτό είναι ίσως το πιο σπουδαίο δώρο της τέχνης: ότι μας μαθαίνει να βλέπουμε καλύτερα, όχι μόνο τον κόσμο αλλά και την ψυχή μας.

Το βλέμμα που συναντά τον θεατή και ολοκληρώνει το ταξίδι της θέασης 

Συμπέρασμα

Το βλέμμα του θεατή δεν είναι μια απλή πράξη. Είναι μια σχέση ζωντανή, πολυδιάστατη, γεμάτη μνήμες, προσδοκίες και δυνατότητες. Από τα αρχαία αμφιθέατρα ως τις σημερινές οθόνες, το βλέμμα παραμένει η γέφυρα που ενώνει δημιουργό και κοινό.

Στην εποχή της υπερπληροφόρησης, το βλέμμα κινδυνεύει να γίνει επιφανειακό, κουρασμένο, χαμένο μέσα σε άπειρες εικόνες. Όμως η τέχνη μάς καλεί να αντισταθούμε. Να σταθούμε, να κοιτάξουμε, να αφουγκραστούμε. Να κάνουμε το βλέμμα μας πιο συνειδητό, πιο υπεύθυνο, πιο τρυφερό.

Γιατί τελικά, ο κόσμος που αντικρίζουμε δεν είναι ποτέ ανεξάρτητος από τον τρόπο που τον βλέπουμε. Και ίσως, αν μάθουμε να κοιτάμε διαφορετικά, να καταφέρουμε να ζήσουμε και διαφορετικά.

Βασιλική Β. Παππά — Ποιήτρια, Μέλος της Ένωσης Ελλήνων Λογοτεχνών