Υπαρξιακή και κοινωνική διάσταση της Ανελευθερίας 

Εισαγωγή

Το ποίημα «Ανελευθερία» της Βασιλικής Β. Παππά, που περιλαμβάνεται στο ανθολόγιο Στης πριγκίπισσας τις όχθες (Λονδίνο, 2021), αποτελεί χαρακτηριστικό δείγμα σύγχρονης ελληνικής ποίησης που συνδυάζει προσωπικό και κοινωνικό προβληματισμό. Η συγγραφέας εξετάζει τον εγκλωβισμό του ατόμου μέσα σε κοινωνικά επιβαλλόμενα πλαίσια και εσωτερικές ψευδαισθήσεις, ενώ ταυτόχρονα προβάλλει την αναζήτηση της αληθινής ελευθερίας ως υπαρξιακή διαδικασία.

Το ποίημα λειτουργεί ταυτόχρονα ως κοινωνική κριτική και προσωπικό μανιφέστο, ενώ η γλώσσα του είναι απλή και άμεση, με έντονη ρυθμικότητα και επαναληπτικότητα, χαρακτηριστικά που το καθιστούν προσβάσιμο αλλά και βαθύ σε επίπεδο σημασίας. Στην παρούσα ανάλυση επιχειρείται η διερεύνηση των θεμάτων, του ύφους, των λογοτεχνικών τεχνικών και των θεωρητικών υποβάθρων του ποιήματος, με στόχο την κατανόηση της συμβολής του στη σύγχρονη ελληνική λογοτεχνία.

Το πλήρες Ποίημα

Ανελευθερία

Πίσω απ' τη μάσκα του καθωσπρεπισμού

Κρύβεται η ανελευθερία σου

Εγκλωβισμένος σε μια ζωή με όρια

Που άλλοι σου επέβαλλαν

Θεωρώντας σε τιμητή των πάντων..

Για λίγο κοίτα και ψάξε!

Γκρέμισέ τα όλα και χτίσε το δικό σου κόσμο

Το δικό σου πραγματικό κόσμο..

Κι όχι αυτό που σου επέβαλλαν..

Μέχρι πότε θα ζεις σ' ένα ψέμα;

Η ζωή είναι στην ταπείνωση,

στην ομορφιά, στην ελευθερία.

Ως πότε θα κρύβεσαι

σ' έναν κόσμο αυταπάτης και ανελευθερίας;

Ψάξε και γκρέμισε..

Τότε και μόνον τότε θα γνωρίσεις τι θα πει ελευθερία.

Η αγάπη είναι ελευθερία..

Η ταπείνωση είναι ελευθερία..

Η ομορφιά είναι ελευθερία..

Μη φοβάσαι να γίνεις τρελός.

Μη φοβάσαι να γίνεις ποιητής.

Μη φοβάσαι να μπεις στο club των λίγων

Καλαμαριά 10.08.2016

Από το ποιητικό ανθολόγιο Στης πριγκίπισσας τις όχθες που κυκλοφόρησε στο Λονδίνο από τις εκδ. Ακακία το 2021 σε συνεργασία με τον Τάσο Βυζάντιο.

Θεματική Ανάλυση

1. Η Ανελευθερία ως Κεντρικό Θέμα

Το ποίημα ανοίγει με τη φράση: «Πίσω απ' τη μάσκα του καθωσπρεπισμού / Κρύβεται η ανελευθερία σου». Η «μάσκα του καθωσπρεπισμού» λειτουργεί ως κεντρικό σύμβολο της κοινωνικής υποκρισίας και της καταναγκαστικής συμμόρφωσης. Η χρήση της λέξης «ανελευθερία» υπογραμμίζει τον περιορισμό όχι μόνο σε κοινωνικό, αλλά και σε ψυχολογικό επίπεδο. Η ποιήτρια δηλώνει ότι η αληθινή ελευθερία δεν μπορεί να υπάρξει μέσα σε προκαθορισμένους ρόλους ή επιβεβλημένα πρότυπα.

Η επιλογή του όρου «εγκλωβισμένος» ενισχύει την αίσθηση περιορισμού και απουσίας προσωπικής αυτονομίας. Στη συνέχεια, η ποιήτρια καλεί τον αναγνώστη σε ενεργή ρήξη με αυτά τα όρια:

«Γκρέμισέ τα όλα και χτίσε το δικό σου κόσμο / Το δικό σου πραγματικό κόσμο»

Η επανάληψη της λέξης «κόσμος» δίνει έμφαση στην προσωπική δημιουργία και την αναζήτηση αυθεντικής ύπαρξης. Η ελευθερία παρουσιάζεται ως ενεργητική διαδικασία, που απαιτεί συνειδητές επιλογές και δράση, και όχι απλώς ως παθητική κατάσταση.

2. Η Σχέση Ελευθερίας και Αξιών

Το ποίημα συνδέει την ελευθερία με αξίες όπως η αγάπη, η ταπείνωση και η ομορφιά: «Η αγάπη είναι ελευθερία… / Η ταπείνωση είναι ελευθερία… / Η ομορφιά είναι ελευθερία…». Η σύνδεση αυτή προσεγγίζει μια υπαρξιακή και ηθική διάσταση της ελευθερίας, όπου η προσωπική ολοκλήρωση προϋποθέτει εσωτερική καλλιέργεια και πνευματική ταπεινότητα. Η ποιήτρια φαίνεται να υιοθετεί μια ανθρωποκεντρική και φιλοσοφική αντίληψη, σύμφωνα με την οποία η ελευθερία επιτυγχάνεται μέσω της σύνδεσης με ηθικές και αισθητικές αξίες.

3. Η Κοινωνική Κριτική

Το ποίημα περιέχει σαφή κοινωνική διάσταση, καταγγέλλοντας την υποκρισία και την επιβολή κοινωνικών κανόνων. Η φράση «Εγκλωβισμένος σε μια ζωή με όρια / Που άλλοι σου επέβαλλαν / Θεωρώντας σε τιμητή των πάντων» υπογραμμίζει ότι η κοινωνία όχι μόνο περιορίζει, αλλά και επιφορτίζει τον άνθρωπο με ρόλους που δεν επιλέγει. Η ποιήτρια φαίνεται να θέτει σε κριτική θέση τις κοινωνικές συμβάσεις, καλώντας τον αναγνώστη να απελευθερωθεί από αυτές.

Υφολογική και Λογοτεχνική Ανάλυση

1. Η Γλώσσα και η Ρητορική

Το ποίημα χαρακτηρίζεται από απλή αλλά δραματική γλώσσα, που καθιστά το κείμενο άμεσο και επιδραστικό. Οι επαναλήψεις («Μη φοβάσαι…», «Ψάξε και γκρέμισε…») δημιουργούν ρυθμό και επισημαίνουν τις εντολές της ποιήτριας. Η χρήση δεύτερου προσώπου («Κρύβεται η ανελευθερία σου», «Μη φοβάσαι να γίνεις τρελός») αυξάνει την αμεσότητα και ενισχύει την αίσθηση προσωπικής παρέμβασης.

Η μεταφορικότητα του ποιήματος εμφανίζεται κυρίως μέσω συμβόλων, όπως η μάσκα, τα όρια, και το γκρέμισμα, που αντιπροσωπεύουν κοινωνικούς περιορισμούς και ψυχολογικό εγκλωβισμό. Το ύφος συνδυάζει την προσωπική εμπειρία με την κοινωνική κριτική, δημιουργώντας μια πολυεπίπεδη επικοινωνία με τον αναγνώστη.

2. Δομή και Ρυθμός

Η δομή του ποιήματος είναι προοδευτική: αρχίζει με τον εντοπισμό του προβλήματος (ανελευθερία), συνεχίζει με την προτροπή για δράση, και καταλήγει στην αναγνώριση των αξιών που οδηγούν στην αληθινή ελευθερία. Η επαναληπτική φύση των φράσεων λειτουργεί ως μανιφέστο, επιβεβαιώνοντας το δράμα και την επείγουσα διάθεση της ποιήτριας.

Θεωρητική Προσέγγιση

1. Υπαρξιστική Ανάγνωση

Το ποίημα μπορεί να διαβαστεί μέσα από το πρίσμα της υπαρξιστικής φιλοσοφίας (Sartre, Camus). Η ελευθερία παρουσιάζεται ως πράξη και ευθύνη: ο άνθρωπος πρέπει να συνειδητοποιήσει τους περιορισμούς και να αναλάβει δράση για να αυτοπραγματωθεί. Το «γκρέμισε» και το «χτίσε» αντιπροσωπεύουν τον υπαρξιακό αγώνα για αυτοπραγμάτωση.

2. Κοινωνιολογική Προσέγγιση (Foucault)

Η «μάσκα του καθωσπρεπισμού» μπορεί να ερμηνευτεί ως μηχανισμός κοινωνικού ελέγχου. Η κοινωνία επιβάλλει πρότυπα και ρόλους, περιορίζοντας την προσωπική ελευθερία. Το ποίημα καλεί σε απελευθέρωση από αυτούς τους περιορισμούς, αναδεικνύοντας τη σύγκρουση μεταξύ υποκειμένου και εξουσίας.

3. Θρησκευτικο-φιλοσοφική Προσέγγιση

Η αναφορά στην ταπείνωση και την ομορφιά μπορεί να συνδεθεί με τη χριστιανική και ανθρωποκεντρική παράδοση, όπου η ταπείνωση και η ηθική καλλιέργεια οδηγούν σε πνευματική ελευθερία. Η ποιήτρια παρουσιάζει την ελευθερία ως ψυχική και ηθική κατάσταση, πέρα από την κοινωνική ή πολιτική διάσταση.

4. Λογοτεχνική Προσέγγιση

Το ποίημα ανήκει στη λογοτεχνία της προτροπής, όπου ο λόγος έχει δραστικό και μεταμορφωτικό ρόλο. Η επαναληπτική δομή, οι ρητορικές εντολές και η απευθείας προσφώνηση δημιουργούν σχέση ανάγνωσης-κριτικής και συμμετοχής, ενισχύοντας την αλληλεπίδραση μεταξύ κειμένου και αναγνώστη.

Ανάλυση Στίχων και Λεξιλογίου

«Μάσκα του καθωσπρεπισμού»: συμβολίζει κοινωνική υποκρισία και επιβαλλόμενη ευπρέπεια.

«Γκρέμισέ τα όλα»: μεταφορά για καταστροφή των περιορισμών και των ψευδαισθήσεων.

«Χτίσε το δικό σου πραγματικό κόσμο»: απεικόνιση της δημιουργίας αυθεντικής ταυτότητας και προσωπικής ελευθερίας.

«Μη φοβάσαι να γίνεις ποιητής»: σύνδεση της δημιουργικής έκφρασης με την αληθινή ελευθερία, υποδηλώνοντας ότι η τέχνη είναι μέσο απελευθέρωσης.

Το λεξιλόγιο είναι απλό αλλά φορτισμένο συναισθηματικά, ενώ η χρήση εντολών και επαναλήψεων ενισχύει την ένταση και την επείγουσα προτροπή προς δράση.

Πνευματική συγγένεια

Το ποίημα «Ανελευθερία» της Βασιλικής Β. Παππά αποκαλύπτει έντονη πνευματική συγγένεια με ποιητές και φιλοσόφους που διερευνούν την έννοια της προσωπικής ελευθερίας και της αυτοπραγμάτωσης. Θεματικά, η εστίαση στον εσωτερικό αγώνα και την ανάγκη για ενεργητική απελευθέρωση παραπέμπει στους υπαρξιστές ποιητές όπως ο Rainer Maria Rilke, ενώ η προτροπή προς τον αναγνώστη και η ενδυναμωτική φωνή φέρνει στον νου την αμερικανική παράδοση του Walt Whitman. Παράλληλα, η σύνδεση της ελευθερίας με την αγάπη, την ταπείνωση και την ομορφιά θυμίζει την πνευματική διάσταση της ποίησης του Rumi, ενώ η ένταση και ο εγκλωβισμός στο προσωπικό ψυχικό πεδίο παραπέμπουν σε Sylvia Plath. Η Παππά, επομένως, δεν αντιγράφει αυτούς τους ποιητές, αλλά εντάσσεται σε μια διαχρονική πνευματική παράδοση που συνδέει υπαρξιακή αναζήτηση, κοινωνική κριτική και προσωπική δημιουργία, καθιστώντας την φωνή της μοναδική στη σύγχρονη ελληνική ποίηση.

Συμπέρασμα

Το ποίημα «Ανελευθερία» της Βασιλικής Β. Παππά αποτελεί ένα πολυδιάστατο έργο που συνδυάζει προσωπική και κοινωνική κριτική, υπαρξιακή αναζήτηση και λογοτεχνική τεχνική. Η ποιήτρια αναδεικνύει την ανάγκη για αυτογνωσία, προσωπική δράση και ηθική-πνευματική ολοκλήρωση ως προϋπόθεση για την αληθινή ελευθερία.

Η ανάλυση καταδεικνύει ότι η ελευθερία δεν είναι απλώς φυσική ή κοινωνική κατάσταση, αλλά μια ενεργητική, υπαρξιακή και ηθική διαδικασία που απαιτεί συνειδητές επιλογές. Το ποίημα προσφέρει πλούσιο υλικό για ακαδημαϊκή μελέτη, καθώς συνδυάζει συμβολισμούς, επαναληπτική δομή, απλή αλλά δραματική γλώσσα και πολλαπλές θεωρητικές αναγνώσεις.

Βιβλιογραφία

1. Sartre, J.-P. (1943). L'Être et le Néant. Paris: Gallimard.
2. Camus, A. (1942). Le Mythe de Sisyphe. Paris: Gallimard.
3. Foucault, M. (1975). Surveiller et punir: Naissance de la prison. Paris: Gallimard.
4. Eagleton, T. (1983). Literary Theory: An Introduction. Oxford: Blackwell.
5. Steiner, G. (1975). After Babel: Aspects of Language and Translation. Oxford: Oxford University Press.
6. Παππά, Β.Β. (2021). Στης πριγκίπισσας τις όχθες. Λονδίνο: Εκδ. Ακακία.
7. Μαλτσίδης, Γ. (2010). Η σύγχρονη ελληνική ποίηση: Θεωρία και Πράξη. Αθήνα: Κέδρος.
8. Μπερνς, Α. (2001). Poetics of Freedom: Literary Expression and Personal Autonomy. New York: Routledge.

Guest Ανάλυση – Μαρία Παπαδημητρίου, Αναλύτρια Σύγχρονης Ποίησης

Ακολουθεί ένα σύντομο σχόλιο του Αλέξανδρου Καράλη, επιμελητή λογοτεχνίας, κύριου αναλυτή του Culture Magazine

Σύντομη ανάλυση Αλέξανδρου Καράλη 

Tο ποίημα «Ανελευθερία» της Βασιλικής Β. Παππά αναδεικνύει τον ψυχικό και κοινωνικό εγκλωβισμό του ατόμου σε πρότυπα και κανόνες που επιβάλλονται εξωτερικά. Η χρήση της «μάσκας του καθωσπρεπισμού» λειτουργεί ως ισχυρό σύμβολο κοινωνικής υποκρισίας, ενώ η επαναληπτική προτροπή «Μη φοβάσαι…» ενισχύει την ενεργητική διάσταση της απελευθέρωσης.

Από υπαρξιστική σκοπιά, το ποίημα θέτει τον αναγνώστη μπροστά στην ευθύνη να αναγνωρίσει τα όρια του και να δημιουργήσει τον δικό του πραγματικό κόσμο. Η ελευθερία εδώ δεν είναι απλώς κοινωνική ή πολιτική, αλλά μια διαδικασία αυτοπραγμάτωσης που απαιτεί συνειδητές επιλογές και δράση.

Επιπλέον, η σύνδεση της ελευθερίας με την αγάπη, την ταπείνωση και την ομορφιά προσδίδει στο ποίημα μια ηθικο-πνευματική διάσταση, υπενθυμίζοντας ότι η αληθινή απελευθέρωση συνδέεται με την εσωτερική καλλιέργεια και την αυτογνωσία.

Συνολικά, η Παππά επιτυγχάνει μια ισορροπία ανάμεσα στην προσωπική εμπειρία και την κοινωνική κριτική, καθιστώντας το έργο της όχι μόνο προσβάσιμο αλλά και βαθύ σε νοηματικό επίπεδο.